Νέος κύκλος αντιπαραθέσεων
στους Ορθοδόξους
Η επιθετική πολιτική της Ρωσικής Εκκλησίας έναντι των άλλων Εκκλησιών φέρνει νέες διαμάχες και τριβές στους κόλπους της Ορθοδοξίας. Πρόσφατα πεδία αντιπαράθεσης η Μολδαβία και, για μιαν ακόμη φορά, η Εσθονία.
Απέναντι στο Πατριαρχείο της Μόσχας, τον "Πρωταγωνιστή" και των δύο περιπτώσεων, είναι στην μεν περίπτωση της Μολδαβίας το Πατριαρχείο της Ρουμανίας, στην δε περίπτωση της Εσθονίας το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης.
Ο Πατριάρχης Μόσχας κ. Κύριλλος βρίσκεται σε αγαστή σύμπνοια με το Κρεμλίνο και η εκκλησιαστική πολιτική και στρατηγική που εφαρμόζει, ταυτίζεται με τα γεωστρατηγικά συμφέροντα του κ. Πούτιν.
Αυτή την εποχή ένας από τους κύριους στρατηγικούς στόχους της Μόσχας είναι να διατηρήσει υπό την επιρροή της τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, αφού πλέον έχασε τις χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, που ήσαν δορυφόροι της μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο στόχο αυτό το Πατριαρχείο της Μόσχας συμπλέει και συνεργάζεται.
Η Μολδαβία είναι μια χώρα της πρώην
ΕΣΣΔ, που κατοικείται σε συντριπτικό
ποσοστό ( περί το 85%) από Ρουμάνους. Από αιώνων είχε την ατυχία να θέλουν να την κατακτήσουν και να την
προσαρτήσουν στην αυτοκρατορία τους πρώτα οι τσάροι και μετά οι μπολσεβίκοι.
Όταν το 1812 η Ρωσία προσάρτησε την Μολδαβία το Πατριαρχείο της Μόσχας δημιούργησε την υπό τη δικαιοδοσία του "Αρχιεπισκοπή της Βεσσαραβίας", την οποία, δυστυχώς, το 1852 αναγνώρισε το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Στα 1923 η Μόσχα ανύψωσε την Αρχιεπισκοπή σε υπό την δικαιοδοσία της ημιαυτόνομη Μητρόπολη Κισινέφ και Μολδαβίας (Σημ. Το Κισινέφ είναι στα ρωσικά το ρουμανικό όνομα της πρωτεύουσας της Μολδαβίας Τσισινάου).
Οι Ρουμάνοι ουδέποτε δέχθηκαν την προσάρτηση της Μολδαβίας στη Ρωσία και στην ΕΣΣΔ, και πάντα την θεωρούν αναπόσπαστο μέρος της χώρας τους. Βεβαίως ούτε αναγνωρίζουν τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Μόσχας επί των Μολδαβών (Ρουμάνων) Ορθοδόξων, που αποτελούν το 85% των κατοίκων της χώρας.
Πρωτεύουσα όλης της Μολδαβίας - δηλαδή και του σημερινού κράτους - θεωρούν το Ιάσιο, που βρίσκεται στη Ρουμανία και συνδέεται με την Ελλάδα, αφού από εκεί ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, στις 22 Φεβρουαρίου του 1821.
Η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλησία δημιούργησε τη δική της αυτόνομη "Ορθόδοξη Εκκλησία της Βεσσαραβίας", με έδρα επίσης το Τσισινάου. Έτσι στη Μολδαβία υπάρχουν σήμερα δύο σε αντιπαράθεση και ανταγωνισμό Ορθόδοξες Εκκλησίες, μία της Μόσχας και μία της Ρουμανίας…
Ο Πατριάρχης Μόσχας κ. Κύριλλος θέλοντας να διατηρήσει τους δεσμούς της υπό τη ρωσική δικαιοδοσία Εκκλησίας της Μολδαβίας και να ενισχύσει την επιρροή του Κρεμλίνου πραγματοποίησε σ' αυτήν επίσημη επίσκεψη, από τις 7 έως τις 9 Σεπτεμβρίου 2013.
Κατά την άφιξή του στο αεροδρόμιο του Κισινάου και μιλώντας στους δημοσιογράφους ανέφερε χαρακτηριστικά, μεταξύ των άλλων: " Πιστεύω ότι η δύναμη του Θεού και το έλεος του να ενδυναμώσουν τον Μολδαβικό λαό να ξεπεράσουν κάθε δυσκολία και κάθε πρόβλημα.
Θα δεηθούμε από καρδίας υπέρ της χώρας, του λαού της Μολδαβίας και της Ορθοδόξου αυτής Εκκλησίας, η οποία είναι μέρος της πολυεθνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας με δεκάδες εκατομμύρια πιστούς διαφόρων εθνικοτήτων: είναι Ρώσοι, Λευκορώσοι, Μολδαβοί, Γκαγκαούζοι και Ουκρανοί…".
Οι Ρουμάνοι θεωρούν ότι ουσιαστικά η Ρωσική Εκκλησία με την ισχύ της διατηρεί εγκλωβισμένο μέρος του ποιμνίου της στη Μολδαβία και πως επί κομμουνιστικού καθεστώτος επιχειρήθηκε να αλλοιωθεί η ρουμανική εθνική συνείδηση των κατοίκων της, με την εισαγωγή νέας ιστορίας, νέας γλώσσας ( Σημ. Πλην των μολδαβικών, που είναι μεταλλαγμένα τα ρουμανικά, στη Θεία Λειτουργία χρησιμοποιούνται και τα σλαβονικά και τα παιδιά μαθαίνουν και την κυριλλική γραφή), καθώς και νέων ονομάτων για τις πόλεις και τα χωριά της….
Χαρακτηριστικό της υποστήριξης της ρωσικής πολιτικής από τον κ. Κύριλλο είναι ότι επισκέφθηκε και την περιοχή της "Τρανσνιστρίας" (Υπερδνειστερίας) μιας ντε φάκτο αυτόνομης περιοχής της Μολδαβίας μεταξύ Δνειστέρου ποταμού και συνόρων με την Ουκρανία, που μόνο η Μόσχα αναγνωρίζει, προστατεύει και ενισχύει.
Στην περιοχή αυτή με τους 500.000 περίπου κατοίκους μένουν αρκετοί Ρώσοι, που επιδιώκουν την ένωση της περιοχής με την Ρωσική Κοινοπολιτεία… Ο κ. Κύριλλος με την παρουσία και τους λόγους του ενίσχυσε τα προς τη Ρωσία αισθήματα τους…
Δεύτερο πεδίο αντιπαράθεσης είναι η Εσθονία. Με την εκεί πρόσφατη επίσκεψη του ο κ. Κύριλλος ενίσχυσε τη θέση της Εσθονικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που είναι υπό την δικαιοδοσία του.
Οι υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο Ορθόδοξοι αισθάνονται "στριμωγμένοι" και ταπεινωμένοι μπροστά στην ισχύ της Μόσχας.
Για να τους τονώσει το ηθικό χρειάστηκε ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος να επισκεφθεί στις αρχές Σεπτεμβρίου, για τρίτη φορά μέσα σε λίγα χρόνια, την Εσθονική Εκκλησία και να μιλήσει σε αυστηρό ύφος, κατηγορώντας εμμέσως πλην σαφώς το Πατριαρχείο της Μόσχας για "εθνοφυλετισμό και μεγαλοϊδεατισμό".
Είπε μεταξύ των άλλων: "Μάχεται η τοπική Ορθόδοξος Εσθονική Εκκλησία δια την κάλυψιν των πνευματικών και υλικών αναγκών του πληρώματος αυτής, αντιμαχομένη και καταστάσεις εθνοφυλετισμού και μεγαλοϊδεατισμού...".
Η επιθετικότητα και η αλαζονεία της Ρωσικής Εκκλησίας προκαλεί θλίψη. Εβδομήντα χρόνια δοκιμασιών, βασάνων και απηνών διωγμών φαίνεται ότι δεν οδήγησαν τους ηγέτες της στη βίωση της ταπείνωσης και της αγάπης.-
Όταν το 1812 η Ρωσία προσάρτησε την Μολδαβία το Πατριαρχείο της Μόσχας δημιούργησε την υπό τη δικαιοδοσία του "Αρχιεπισκοπή της Βεσσαραβίας", την οποία, δυστυχώς, το 1852 αναγνώρισε το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Στα 1923 η Μόσχα ανύψωσε την Αρχιεπισκοπή σε υπό την δικαιοδοσία της ημιαυτόνομη Μητρόπολη Κισινέφ και Μολδαβίας (Σημ. Το Κισινέφ είναι στα ρωσικά το ρουμανικό όνομα της πρωτεύουσας της Μολδαβίας Τσισινάου).
Οι Ρουμάνοι ουδέποτε δέχθηκαν την προσάρτηση της Μολδαβίας στη Ρωσία και στην ΕΣΣΔ, και πάντα την θεωρούν αναπόσπαστο μέρος της χώρας τους. Βεβαίως ούτε αναγνωρίζουν τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Μόσχας επί των Μολδαβών (Ρουμάνων) Ορθοδόξων, που αποτελούν το 85% των κατοίκων της χώρας.
Πρωτεύουσα όλης της Μολδαβίας - δηλαδή και του σημερινού κράτους - θεωρούν το Ιάσιο, που βρίσκεται στη Ρουμανία και συνδέεται με την Ελλάδα, αφού από εκεί ξεκίνησε η Ελληνική Επανάσταση υπό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, στις 22 Φεβρουαρίου του 1821.
Η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλησία δημιούργησε τη δική της αυτόνομη "Ορθόδοξη Εκκλησία της Βεσσαραβίας", με έδρα επίσης το Τσισινάου. Έτσι στη Μολδαβία υπάρχουν σήμερα δύο σε αντιπαράθεση και ανταγωνισμό Ορθόδοξες Εκκλησίες, μία της Μόσχας και μία της Ρουμανίας…
Ο Πατριάρχης Μόσχας κ. Κύριλλος θέλοντας να διατηρήσει τους δεσμούς της υπό τη ρωσική δικαιοδοσία Εκκλησίας της Μολδαβίας και να ενισχύσει την επιρροή του Κρεμλίνου πραγματοποίησε σ' αυτήν επίσημη επίσκεψη, από τις 7 έως τις 9 Σεπτεμβρίου 2013.
Κατά την άφιξή του στο αεροδρόμιο του Κισινάου και μιλώντας στους δημοσιογράφους ανέφερε χαρακτηριστικά, μεταξύ των άλλων: " Πιστεύω ότι η δύναμη του Θεού και το έλεος του να ενδυναμώσουν τον Μολδαβικό λαό να ξεπεράσουν κάθε δυσκολία και κάθε πρόβλημα.
Θα δεηθούμε από καρδίας υπέρ της χώρας, του λαού της Μολδαβίας και της Ορθοδόξου αυτής Εκκλησίας, η οποία είναι μέρος της πολυεθνικής Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας με δεκάδες εκατομμύρια πιστούς διαφόρων εθνικοτήτων: είναι Ρώσοι, Λευκορώσοι, Μολδαβοί, Γκαγκαούζοι και Ουκρανοί…".
Οι Ρουμάνοι θεωρούν ότι ουσιαστικά η Ρωσική Εκκλησία με την ισχύ της διατηρεί εγκλωβισμένο μέρος του ποιμνίου της στη Μολδαβία και πως επί κομμουνιστικού καθεστώτος επιχειρήθηκε να αλλοιωθεί η ρουμανική εθνική συνείδηση των κατοίκων της, με την εισαγωγή νέας ιστορίας, νέας γλώσσας ( Σημ. Πλην των μολδαβικών, που είναι μεταλλαγμένα τα ρουμανικά, στη Θεία Λειτουργία χρησιμοποιούνται και τα σλαβονικά και τα παιδιά μαθαίνουν και την κυριλλική γραφή), καθώς και νέων ονομάτων για τις πόλεις και τα χωριά της….
Χαρακτηριστικό της υποστήριξης της ρωσικής πολιτικής από τον κ. Κύριλλο είναι ότι επισκέφθηκε και την περιοχή της "Τρανσνιστρίας" (Υπερδνειστερίας) μιας ντε φάκτο αυτόνομης περιοχής της Μολδαβίας μεταξύ Δνειστέρου ποταμού και συνόρων με την Ουκρανία, που μόνο η Μόσχα αναγνωρίζει, προστατεύει και ενισχύει.
Στην περιοχή αυτή με τους 500.000 περίπου κατοίκους μένουν αρκετοί Ρώσοι, που επιδιώκουν την ένωση της περιοχής με την Ρωσική Κοινοπολιτεία… Ο κ. Κύριλλος με την παρουσία και τους λόγους του ενίσχυσε τα προς τη Ρωσία αισθήματα τους…
Δεύτερο πεδίο αντιπαράθεσης είναι η Εσθονία. Με την εκεί πρόσφατη επίσκεψη του ο κ. Κύριλλος ενίσχυσε τη θέση της Εσθονικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που είναι υπό την δικαιοδοσία του.
Οι υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο Ορθόδοξοι αισθάνονται "στριμωγμένοι" και ταπεινωμένοι μπροστά στην ισχύ της Μόσχας.
Για να τους τονώσει το ηθικό χρειάστηκε ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος να επισκεφθεί στις αρχές Σεπτεμβρίου, για τρίτη φορά μέσα σε λίγα χρόνια, την Εσθονική Εκκλησία και να μιλήσει σε αυστηρό ύφος, κατηγορώντας εμμέσως πλην σαφώς το Πατριαρχείο της Μόσχας για "εθνοφυλετισμό και μεγαλοϊδεατισμό".
Είπε μεταξύ των άλλων: "Μάχεται η τοπική Ορθόδοξος Εσθονική Εκκλησία δια την κάλυψιν των πνευματικών και υλικών αναγκών του πληρώματος αυτής, αντιμαχομένη και καταστάσεις εθνοφυλετισμού και μεγαλοϊδεατισμού...".
Η επιθετικότητα και η αλαζονεία της Ρωσικής Εκκλησίας προκαλεί θλίψη. Εβδομήντα χρόνια δοκιμασιών, βασάνων και απηνών διωγμών φαίνεται ότι δεν οδήγησαν τους ηγέτες της στη βίωση της ταπείνωσης και της αγάπης.-
H επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχου είχε προταθεί από τον Πρόεδρο της Εσθονίας κ.Τ-Η.Ιlves, όταν επισκέφθηκε τον Παναγιώτατο στο Φανάρι (Σεπτ.2010). Τον Φεβρουάριο 2013 η Προεδρία της Δημοκρατίας (της Εσθονίας) ανακοί- νωσε την επίσημη πρόσκληση του Παναγιωτάτου για τον Σεπτ/βριο. Αμεση υπήρξε η αντίδραση του Πατριάρχου Μόσχας ο οποίος ανακοίνωσε απόφασή του να μεταβεί (Ιουνιο 2013) στο Τάλλιν για να εγκαινιάσει Ι.Ν. σε προάστειο της πόλεως. Επίσκεψη χαμηλού πολιτικού ενδιαφέροντος και περιορισμένης εκκλησιαστικής σημασίας αφού Αγιος Μόσχας, κατά την συνήθη πρακτική, αγνόησε τον Προκαθήμενο της Εσθονικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, όπως πάντοτε πράττει και ο επί των εξωτερικών αρμόδιος Μητροπολίτης. Αντίθετα ο Παναγιώτατος, τον οποίον με έμφαση αγνόησαν οι εκπρόσωποι της Ρωσσικής Επισκοπής κατά την συνάντηση του Εσθονικού Συμβουλίου Εκκλησιών, με πρωτοβουλία του μετέβη να να προσκυνήσει τον Ι.Ν. του Αγίου Αλεξανδρου Νεφσκη, όπου ο εκεί ευρισκόμενος Σεβασμιώτατος κ.Κορνήλιος υποχρεώ- θηκε να δεχθεί και να τον χαιρετίσει. Αυτά τα λίγα, που σημαίνου πολλά. Patrick Derault.
ΑπάντησηΔιαγραφήΜεταφέρουμε την απάντηση του Γιώργου Παπαθανασόπουλου προς τον Patrick Derault
ΑπάντησηΔιαγραφή«Απάντηση στον Patrick Derault
Ευχαριστώ τον Patrick Derault για το σχόλιο του. Σωστά περιγράφει τα πρόσφατα εκκλησιαστικά γεγονότα στην Εσθονία. Επιβεβαιώνει πως το μέλος της ΕΕ και φιλοδυτικό κράτος της Εσθονίας, υποστηρίζει έμπρακτα και θερμά την υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο Αυτόνομη Εκκλησία της Εσθονίας. Όμως, άθελά του πιστεύω, παραθεωρεί το επίσης γεγονός, ότι η υποστήριξη από το Εσθονικό κράτος μόνο θεωρητική σημασία έχει, αφού το 99% των Ορθοδόξων στη χώρα αυτή είναι Ρώσοι έποικοι και ακολουθούν το Πατριαρχείο της Μόσχας. Ανεξάρτητα λοιπόν από τη θετική για το Φανάρι στάση του προέδρου της Εσθονίας και της Εσθονικής Κυβερνήσεως ο κ. Κύριλλος θέλησε με την επίσκεψη του στη μικρή αυτή χώρα της Βαλτικής να ενισχύσει τους δεσμούς των Ρώσων Ορθοδόξων με την "Μητέρα Πατρίδα και την Τροφό τους Εκκλησία της Ρωσίας", αγνοώντας επιδεικτικά συμπεριφορές και τακτικές από την πολιτειακή και πολιτική ηγεσία της Εσθονίας. Και το πέτυχε.
Ο αγώνας του Φαναρίου στην Εσθονία είναι άνισος και καθίσταται άγονος. Το έχουμε γράψει από τη δεκαετία του 1990, όταν ξεκίνησε το πρόβλημα και, δυστυχώς, δικαιωνόμαστε. Το Φανάρι αισθάνεται πως μπορεί να επιβάλει την όποια θέλησή του λ.χ. στην Εκκλησία της Ελλάδος αλλά, με τη συγκεκριμένη νοοτροπία, έκανε το λάθος και έχει μπει σε ένα τούνελ ανταγωνισμού ισχύος έναντι της Ρωσικής Εκκλησίας, από το οποίο δύσκολα μπορεί να βγει. 'Αλλη, σε πνευματική βάση, θα έπρεπε να είναι από το Φανάρι η αντιμέτωπιση γενικά των Ορθοδόξων και ειδικότερα του Πατριαρχείου της Μόσχας, όσο κι αν, με βάση την κοσμική λογική, φαίνεται ότι πολύ δύσκολα μια τέτοια εκκλησιαστική συμπεριφορά θα εύρισκε ανταπόκριση από την αλαζονική ηγεσία της Εκκλησίας της Ρωσίας.- »
Ευχαριστώ τον εγκριτο θεολόγο Δρ. Γ. Παπαθανασόπουλο για το σχόλιο του, στο οποίο θα μου επιτρέψει το φιλόξενο ιστολόγιο, με πνεύμα και διάθεση εποικοδομητικής ανταλλαγής απόψεων να παρατηρήσω τα ακόλουθα :
ΑπάντησηΔιαγραφήΣτα στενά περιθώρια ενός σχολίου δεν είναι εύκολο να αναφέρεται κανείς σε όλες τις πτυχές πολυσύνθετων εκκλησιολογικών θεμάτων στα οποία υπεισέρχονται, εν προκειμένω και ισχυρά γεω-πολιτικά κριτήρια. Δεν διαφωνώ με την άποψη του κ.Γ.Π. για την ποσοτική (θεωρητικά) υπεροχή του ρωσικού στοιχείου στην Εσθονία, το οποίο κάτω από συγκεκριμένες ιστορικές και πολιτικές περιστάσεις «εμφυτεύθηκε» στην χώρα αυτή, αλλοιώνοντας/ανατρέποντας όχι μόνο την συνολική πληθυσμιακή σύνθεση του εντοπίου (ιθαγενούς) λαού, αλλά και το μέγεθος/αριθμό των ορθοδόξων εσθονών.
Εξ άλλου ο ρωσικός εποικισμός της Εσθονίας και των γειτονιών Βαλτικών χωρών δεν έγινε με κριτήριο την ορθόδοξη πίστη των εποίκων αλλά την νομιμοφροσύνη τους έναντι της τσαρικής εξουσίας, αλλά και αργότερα της σοβιετικής.
Είναι αλήθεια ότι σήμερα το Πατριαρχείο Μόσχας διαθέτει και την στήριξη της πολιτικής εξουσίας της Ρωσίας αλλά και εξαιρετικά ισχυρό «μπεζαχτά» για την υλοποίηση των εν γένει στόχων του, οι οποίοι εκ των πραγμάτων δεν πείθουν ότι υπηρετούν την τάξη και την ενότητα της σύνολης Ορθοδόξου Εκκλησίας, αλλά τα ίδια αυτού συμφέροντα, επί τη βάσει ποσοτικών και άλλων κοσμικών κριτηρίων. Οι θρησκευτικές εκδηλώσεις (τύπου Κιέβου) που λαμβάνουν χώραν, κυρίως μετά το 2008, η εμφαντική άρνηση, των ηγητόρων του Πατριαρχείου Μόσχας, της Οικουμενικής ιδιότητος του Παναγιωτάτου αλλά και του Πρωτόθρονου της Κωνσταντινουπόλεως είναι μερικά από τα στοιχεία που καταδεικνύουν τις στοχεύσεις της Μόσχας.
Ο Παναγιώτατος, κατά την πρόσφατη παρουσία του στο Τάλλιν, με το περιεχόμενο των λόγων και ομιλιών του, έδωσε το στίγμα της πνευματικής θεωρήσεως των πραγμάτων και καταστάσεων αλλά και το πατρικό του ενδιαφέρον και για τις εκκλησίες οι οποίες δεν χάνουν την ευκαιρία να πλήττουν τον ίδιον και να εποφθαλμιούν το πρωτόθρονο της Κωνσταντινουπόλεως. Αλλά και η εξεύρεση λύσεων για προβλήματα τα οποία επιμελώς παράγονται δεν δύναται να βασίζεται στην πρακτική ότι δίκιο έχετε αλλά εμείς θα πράξουμε αυτό το οποίο συμφέρει στην προβολή μας και την καθιέρωσή μας στην «νέα ηγετική πραγματικότητα».
Οι μεταναστεύσεις των τελευταίων ετών σε ομόδοξες και όμορες προς την Ρωσία χώρες, οι οποίες ήδη έχουν γευθεί και την απόσχιση εδαφών τους προς όφελος του ισχυρότερου, προσφέρουν όλες τις προϋποθέσεις για την επανάληψη πρακτικών «εισπηδήσεων» ή εμφυτεύσεων επαλλήλων εκκλησιαστικών αρμοδιοτήτων, με ότι προβλήματα προκύψουν, στα οποία συνήθως δίδεται η λύση που προσφέρει/επιβάλλει ο ισχυρότερος. Αν κάτι τέτοιο συμβεί στον Βορρά γιατί να μην επιχειρηθεί και στο «Μεγάλο Ρεύμα» ή στην Μέση Ανατολή όπου η εγκατάσταση αποστολών και αντιπροσωπειών προκαλεί το ενδιαφέρον πολλών και δη των ισχυροτέρων ? Είθε να διαψευσθούν οι ανωτέρω ενδοιασμοί, αλλά αυτό θα το δείξει το μέλλον. Patrick Derault
ΑπάντησηΔιαγραφή«Ανταπάντηση στον Patrick Derault
Μέσω της φιλόξενης, έγκυρης και αγαπητής ιστοσελίδας των "Αναβάσεων" χάρηκα ιδιαίτερα την ψύχραιμη και με επιχειρήματα ανταλλαγή απόψεων με τον Patrick Derault. Νομίζω ότι υπάρχουν τώρα πολλά στοιχεία που ο αναγνώστης μπορεί χωρίς δυσκολία να εξαγάγει τα συμπεράσματά του για τα όσα εκκλησιαστικά γεγονότα συμβαίνουν στην Εσθονία.
Γιώργος Ν. Παπαθανασόπουλος»