Ψυχοσάββατο. Μητροπολίτου Αντινόης Παντελεήμονος

Ψυχοσάββατο

Μητροπολίτου Αντινόης  Παντελεήμονος

Μνημόσυνο: Γενικά μνημόσυνο ονομάζεται η τελετή εκείνη που γίνεται σε μνήμη νεκρών. Συνήθως είναι θρησκευτική και συνοδεύεται με σχετικές δεήσεις προς ανάπαυση της ψυχής των.

Θρησκευτικά μνημόσυνα: Το θρησκευτικό μνημόσυνο έχει δύο μορφές. Είτε ψάλλεται τρισάγιο στον τάφο του νεκρού είτε ψάλλεται επιμνημόσυνη δέηση στην εκκλησία μετά τη λειτουργία (συνήθως αμέσως πριν την απόλυση). Τρισάγιο γίνεται στο τριήμερο ("τριήμερα") και στις εννιά ημέρες ("εννιάμερα") από τον θάνατο του νεκρού, ενώ επιμνημόσυνη δέηση ψάλλεται στο "σαρανταήμερο" ή "στα σαράντα" (δηλαδή στις σαράντα ημέρες), στους τρεις μήνες ("τρίμηνα"), στους έξι μήνες ("εξάμηνα") και στο χρόνο (ετήσιο) από τον θάνατο καθώς και στα τρία χρόνια από την κηδεία όπου γίνεται και η εκταφή.

Μετά το πέρας της τελετής του μνημοσύνου ακολουθεί το μοίρασμα κολλύβων στους συμμετέχοντες (όπως και στην κηδεία). Τα κόλλυβα ή "στερνά" είναι ένα γλύκισμα με κύρια συστατικά βρασμένο σιτάρι, σταφίδες και άλλα "ηδύσματα" καθώς και ζάχαρη. Αυτά λέγονται και "συγχώρια" επειδή καθένας που λαμβάνει για να φάει εύχεται τη συγχώρεση του νεκρού από τον Θεό με τη φράση "Θεός συγχωρέστον" ή "Θεός συγχωρέστω". Κόλλυβα δε μοιράζονται στο τρισάγιο.

Ψυχοσάββατο: Στον εβδομαδιαίο λειτουργικό κύκλο, η προσευχή της Εκκλησίας κάθε Σάββατο είναι αφιερωμένη στους κεκοιμημένους, σε ανάμνηση της εις Άδη καθόδου του Χριστού κατά το Μ. Σάββατο.

Ψυχοσάββατο όμως θεωρείται κυρίως το Σάββατο πριν την Κυριακή των Απόκρεω και το Σάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής, οπότε και τελούνται επίσημα μνημόσυνα της Εκκλησίας υπέρ των κεκοιμημένων "των επ' ελπίδι αναστάσεως ζωής αιωνίου, [...] ευσεβώς ορθοδόξων, βασιλέων, πατριαρχών, αρχιερέων, ιερέων, ιερομόναχων, ιεροδιακόνων, μοναχών, μοναζουσών, πατέρων, προπατόρων, πάππων, προπάππων, γονέων, συζύγων, τέκνων, αδελφών και συγγενών ημών εκ των απ' αρχής και μέχρι των εσχάτων".

Η καθιέρωση του Ψυχοσάββατου είναι μια υπόμνηση ότι το σώμα θα αναστηθεί κατά την Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου, για να ενωθεί με την αθάνατη ψυχή σύμφωνα με τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Το Ψυχοσάββατο στη Λαογραφία: Στη γιορτή των Αγ. Θεοδώρων τιμούνται μαζί, οι μεγαλομάρτυρες ΄΄Άγιος Θεόδωρος ο Τήρων΄΄ του 3ου αιώνα και  Άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης του 4ου αιώνα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Θεόδωρος ο Τήρων που ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν στρατιώτης επί Διοκλητιανού στο τάγμα των Τηρώνων (νεοσύλλεκτων), κατά τη διάρκεια λιμού στην περιοχή των Ευχαΐτων της Γαλατίας, έθρεψε τον πληθυσμό μιας πόλης με κόλλυβα. Από τότε καθιερώθηκε να προσφέρονται στους ναούς, το Σάββατο της πρώτης εβδομάδας των Νηστειών (και Ψυχοσάββατο), κόλλυβα.

Σύμφωνα με άλλη παράδοση, η καθιέρωση των κόλλυβων συνδέεται με ένα θαύμα που έκανε ο άγιος Θεόδωρος ο Τήρων επί του αυτοκράτορος Ιουλιανού του Παραβάτου, που ήταν αντίθετος στη νηστεία των χριστιανών. Ο αυτοκράτορας, διέταξε τον έπαρχο της Κωνσταντινούπολης, όταν πλησίαζε η πρώτη εβδομάδα των νηστειών, να εξαφανίσουν από την αγορά κάθε είδους τρόφιμα και να αφήσουν μόνο τα ειδωλόθυτα, ώστε να αναγκαστούν οι χριστιανοί να φάνε από αυτά που προέρχονταν από τις θυσίες. Τότε ο άγιος Θεόδωρος παρουσιάστηκε ως οπτασία στον πατριάρχη Ευδόξιο και του φανέρωσε το σχέδιο του Ιουλιανού, υποδεικνύοντας του συγχρόνως να χρησιμοποιήσουν οι χριστιανοί, αντί για άλλη τροφή, κόλλυβα.

Προέλευση: Τα μνημόσυνα είναι πανάρχαιο έθιμο. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως με δεήσεις, θυσίες και προσφορές ήταν δυνατόν να πετύχουν την συγνώμη των Θεών για τα αμαρτήματα των νεκρών (Ιλιάδα Ι 497). Υπήρχαν μάλιστα και ιερείς αγύρτες που επισκέπτονταν τις οικίες των πλουσίων, ισχυριζόμενοι πως είχαν από τους θεούς την εξουσία να συγχωρούν τις αμαρτίες "ζώντων και νεκρών" με κατάλληλες γι΄ αυτές ιεροτελεστίες και θυσίες (Πλάτων "Πολιτείαι" Β' 364).

Οι αρχαίοι έλληνες τελούσαν μνημόσυνο την 3η, την 9η και την 30ή από της ημέρας θανάτου, καλούμενο το τελευταίο "τριακάς" όπου γινόταν και νεκρόδειπνο, καθώς και κατ' έτος κατά την επέτειο των γενεθλίων του αποθανόντος. Στο Άργος το πρώτο μνημόσυνο γινόταν υπέρ του νεκρού προς τιμή όμως του Απόλλωνα, το δε της 30ης προς τιμή του Ερμή. Γενικά σε όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο τελούνταν μνημόσυνα καλούμενα "Νεκύσια" με προσφορές οίνου, ελαίου, αρωμάτων και με θυσία κόκορα ή κότας, χρώματος όμως κατά κανόνα μαύρου.

Σε αντίθεση με τους αρχαίους Έλληνες οι Εβραίοι φαίνεται πως δεν τηρούσαν παρόμοιο έθιμο. Στη Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται μόνο μια φορά παρόμοιο γεγονός στο Β' Μακκαβαίων (12, 43) όταν ο Ιούδας φέρεται πως έστειλε από λάφυρα πολέμου το χρηματικό ποσό των περίπου 2.000 δραχμών στο ναό της Ιερουσαλήμ για τέλεση μνημοσύνου "θυσίας" για τα αμαρτήματα των νεκρών Εβραίων που σκοτώθηκαν σε μάχη επειδή προς στιγμή είχαν παραπλανηθεί στην ειδωλολατρεία που γι΄ αυτόν τον λόγο και σκοτώθηκαν!.

Περί των μνημοσύνων των πρώτων χριστιανών έχουν αναφέρει οι Τερτυλλιανός, Κυπριανός, Αυγουστίνος, Διονύσιος Αρεοπαγίτης, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Γρηγόριος Νύσσης κ.ά.

Από τους Βυζαντινούς χρόνους η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία τηρεί κατά παράδοση τέλεση μνημοσύνων υπέρ αναπαύσεως των νεκρών κατά τη 3η ημέρα από του θανάτου (που σχετίζεται με την Ανάσταση), την 9η, την 40η (που σχετίζεται με την Ανάληψη), στη συμπλήρωση 3 μηνών, 6 μηνών και έτους. Μετά τη συμπλήρωση έτους τελούνται μνημόσυνα υπέρ όλων των νεκρών της οικογένειας, Βασιλέων και λαϊκών κατά τον εσπερινό της Παρασκευής των Απόκρεων ενώ την Παρασκευή της Τυροφάγου μόνο για τους κληρικούς, καθώς επίσης (και για όλους) το Ψυχοσάββατο των Αγίων Θεοδώρων (α' Σάββατο Νηστειών), το Σάββατο του Λαζάρου ως και στον εσπερινό της Παρασκευής της προηγουμένης του Ψυχοσαββάτου της Πεντηκοστής (κοινώς του Ρουσαλιού).

Ειδικότερα η Εκκλησία της Ελλάδος καθόρισε επιπλέον τη Γ' Κυριακή των Νηστειών (ή Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως) ετήσιο μνημόσυνο των "υπέρ πίστεως και Πατρίδος αγωνισαμένων και πεσόντων...". Παλαιότερα είχε επίσης καθορισθεί και η 29η Αυγούστου ετήσιο μνημόσυνο για τους πεσόντες εναντίον των συμμοριτών.

Εκκλησιαστικό δίκαιο: Σύμφωνα με τους κανόνες της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας μνημόσυνα τελούνται από αρχιερείς (αρχιερατικά) και ιερείς μόνο υπέρ νεκρών Ορθοδόξων Χριστιανών. Απαγορεύονται ρητά σε αφορεσμένους, αιρετικούς, όσοι αυτοκτόνησαν και μονομάχους εκτός κι αν μετανόησαν ειλικρινά πριν επέλθει το τέλος ή αποδειχθεί για όσους αυτοκτόνησαν ότι ενήργησαν με όχι "πλήρεις τας φρένας".

Βιβλιογραφία

"Εγκυκλοπαιδικό λεξικό Ηλίου" τ.13

"Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια" Δρανδάκη.

Β. Στεφανίδου, "Εκκλησιαστική Ιστορία απ' αρχής μέχρι σήμερον". Αθήναι 1948

SATURDAY OF THE SOULS

By

His Eminence

Metropolitan Panteleimon of Antinoes

A memorial service (Greek: μνημόσυνον, mnemósynon, "memorial", or παραστάς, parastás, "wake"; Church Slavonic: паннихида, panikhída) is a liturgical observance in honor of the departed which is served in the Eastern Orthodox and Greek-Catholic Churches.

The service: In the Eastern Church, the various prayers for the departed have as their purpose: to pray for the repose of the departed; to comfort the living; and to remind those who remain behind of their own mortality, and the brevity of this earthly life. For this reason, memorial services have an air of penitence about them,  and tend to be served more frequently during the four fasting seasons (Great Lent, Nativity Fast, Apostles' Fast and Dormition Fast).

If the service is for an individual, it will often take place at their graveside. If it is a general commemoration of all the departed, or if the individual's grave is not close by, the service will take place in a church, in front of a special "memorial table". The memorial table is a small, free-standing table to which has been attached an upright crucifix, sometimes including also icons of the Theotokos (the Virgin Mary) and the Apostle John. The table will also have a place for the faithful to put lighted candles.

The deacon (or, if there is no deacon the priest) will swing the censer throughout almost the entire service, and all will stand holding lighted candles. Near the end of the service, during the final Troparia, all will either put out their candles or will place them in candle holders on the memorial table. Each candle symbolizes the individual soul, which, as it were, each person holds in their own hand. The extinguishing (or giving up) of the candle at the end of the service symbolizes the fact that each person will have to surrender their soul at the end of their life.

The service is composed of Psalms, Ektenias (litanies), hymns and prayers. In its outline it follows the general outline of Matins, and is in effect a truncated funeral service. Some of the most notable portions of the service are the Kontakion of the Departed, and the final, slow and solemn singing of "Memory Eternal" (Slavonic: Vyechnaya Pamyat).

The memorial service is most frequently served after the Divine Liturgy; however, it may also be served after Vespers, Matins, or as a separate service by itself. If the service is held separately, the readings from the Pauline epistles and the gospel are assigned by day. No readings are however assigned to Sunday (because Sunday should emphasize the resurrection of Christ rather than the departed.

Koliva: For the memorial service, koliva (a ritual food of boiled wheat) is often prepared and is placed in front of the memorial table or an icon of Christ. Afterwards, it is blessed by the priest, who sprinkles it with holy water (in the Bulgarian Church it is also customary for the priest to pour wine on the koliva and on the grave). The koliva is then taken to the trapeza or refectory and is served to all those who attended the service.

Occasions: After an Orthodox (or Eastern Rite) Christian passes away, there are special "Prayers for the Departure of the Soul" that are said by the priest. Then the family or friends of the departed will wash and dress the body and it is placed in the casket. Then a special expanded memorial service called the First Panikhida is celebrated, after which the reading of the Psalter is begun, and continues uninterrupted until the funeral.

Traditionally, in addition to the service on the day of death, the memorial service is performed at the request of the relatives of an individual departed person on the following occasions:

• Third day after death
• Ninth day
• Fortieth day
• Third month
• Sixth month
• Ninth month
• First anniversary of death
• Annual anniversary (some will request a memorial every year on the anniversary of death)

It is also served on the numerous Soul Saturdays throughout the year. On these days, not only is the memorial service served, but there are also special propers at Vespers, Matins, and the Divine Liturgy. These days of general memorials are:

Meatfare Saturday (two Saturdays before Great Lent begins)—in some traditions families and friends will offer Panikhidas for their loved ones during the preceding week, culminating in the general commemoration on Saturday

The second Saturday of Great Lent

The third Saturday of Great Lent

The fourth Saturday of Great Lent

Radonitsa—Tuesday following Thomas Sunday; i.e., the second Tuesday after Pascha (Easter)

The Saturday before Pentecost—in some traditions families and friends will offer Panikhidas for their loved ones during the preceding week, culminating in the general commemoration on Saturday

Because of the great solemnity of the days, the celebration of memorial services is forbidden from Holy Thursday through Bright Week, and on all Sundays throughout the year.

Lity: A very abbreviated form of the memorial service is called the Lity (or Litiy), which consists only of the concluding portion of the regular memorial service. This is often celebrated in the narthex of the church on ordinary weekdays (i.e., when there is no higher-ranking feast day), especially during Great Lent.