Γνησία καί νόθος Θεολογία. Θεολογία καί ἐμπειρία κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ καί τήν Ἀγιορειτική Παράδοση. Μέρος Β'. Π. Γεώργιος Καψάνης

Προϋποθέσεις ἀληθοῦς ἐμπειρίας τοῦ Θεοῦ

Γιά τούς ἡσυχαστάς καί τόν ἅγιο Γρηγόριο προϋποθέσεις γνώσεως τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ κάθαρσις ἀπό τά πάθη, ἡ μυστηριακή ζωή καί ἡ προσευχή.
«Καθαρότητος γάρ ἄνευ, κἄν μάθῃς τήν ἀπό Ἀδάμ μέχρι συντελείας φυσικήν φιλοσοφίαν, μωρός οὐδέν ἧττον, ὅτι μή καί μᾶλλον, ἔσῃ ἤ σοφός· ἐκείνης δέ ἄνευ, καθαρθείς καί τῶν πονηρῶν ἠθῶν καί δογμάτων ἀπαλλάξας τήν ψυχήν, τήν νικῶσαν τόν κόσμον τοῦ Θεοῦ σοφίαν κτήσῃ καί ‟τῷ μόνῳ σοφῷ Θεῷ’’ συνδιαιωνίσεις ἀγαλλόμενος»25.
Κατά τόν ἐπίσκοπο Ἐρζεγοβίνης Ἀθανάσιο Γιέβτιτς: Γιά τούς ἡσυχαστάς «ἡ Ἀλήθεια, πού ἐδόθη ἀπό τόν Θεό, εἶναι πάντα καί πάντοτε ἀσύγκριτα μεγαλυτέρη καί εὐρύτερη ἀπό τίς δικές μας ἔννοιες, κατηγορίες καί ἰδέες, ἀπό ὅλα τά διαλεκτικά ἐπιχειρήματα καί κάθε ἐπιχειρηματολογία.  Δέν μποροῦμε νά γνωρίσουμε τήν ἀλήθεια, παρά διά μέσου τῆς ζωντανῆς ἐμπειρίας τῆς πίστεως, τῆς ἐν χάριτι κοινωνίας μέ τόν Θεόν, τῆς ζωντανῆς σχέσεως καί κοινωνίας μαζί Του· μόνο τότε εἴμαστε σέ θέση νά μαρτυροῦμε αὐθεντικά γιά τήν Ἀλήθεια»26.
Πρόκειτα λοιπόν γιά δύο τελείως διαφορετικές μεθόδους προσεγγίσεως τῆς ἀληθείας. Γι’ αὐτό καί ἡ σύγκρισις ἡσυχαστῶν καί ἀντιησυχαστῶν τόν 14ο αἰῶνα ἦταν ἀναπόφευκτος. Ἐπρόκειτο δέ κατ’  οὐσίαν περί συγκρούσεως δύο οὑμανισμῶν, τοῦ ἀνθρωποκεντρικοῦ οὑμανισμοῦ τῆς Ἰταλικῆς Ἀναγεννήσεως καί τοῦ Ὀρθοδόξου θεανθρωποκεντρικοῦ οὑμανισμοῦ.
Εἶναι παράδοξο, κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο, ὅτι τοῦ «Λόγου Θεοῦ σωματικῶς ἐνδημήσαντος, ὅς ἐγενήθη ἡμῖν σοφία ἀπό Θεοῦ, καί τοῦ φωτός ἀνασχόντος, ὅς φωτίζει πάντα ἄνθρωπον ἐρχόμενον εἰς τόν κόσμον,ἡμέρας τε διαυγασάσης καί φωσφόρου ἀνατείλαντος ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν τῶν πιστῶν, κατά τόν τῶν ἀποστόλων κορυφαῖον, αὐτοί τε δέονται θρυαλλίδος ἐπισκευαστῆς (τεχνικό φυτίλι), τῆς ἀπό τῶν ἔξω φιλοσόφων γνώσεως πρός θεογνωσίαν ὁδηγούσης, καί τούς ἄλλους παραινοῦσιν, ἀφεμένους τοῦ καθ’ ἡσυχίαν διά τῆς τῶν λογισμῶν ἐπιστασίας καθαίρειν ἑαυτούς καί δι’ ἀδιαλείπτου
προσευχῆς προσανέχειν τῷ Θεῷ, καταγηρᾶν μάτην, λύχνῳ τυφωμένῳ παρακαθημένους»27.

Ἐδῶ ἔχουμε καί τήν πρώτη θεολογική προϋπόθεσι κάθε ἀληθοῦς ἐμπειρίας καί θεολογίας, πού εἶναι ἡ σάρκωσις τοῦ Θεοῦ Λόγου, ἡ ὁποία κατέστησε σέ μᾶς δυνατή τήν μετοχή καί γνῶσι τῆς καινῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ.
Ὁ Χριστός «συνανακιρνᾷ ἑαυτόν (μέ τούς πιστούς) διά τῆς τοῦ ἁγίου σώματος αὐτοῦ μεταλήψεως, καί σύσσωμος ἡμῖν γίνεται καί ναόν τῆς ὅλης θεότητος ἡμᾶς ἀπεργάζεται....πῶς  οὐχί διά τῆς θεϊκῆς αὐγῆς τοῦ ἐν ἡμῖν σώματος αὐτοῦ τάς ψυχάς περιαστράψας φωτίσει τῶν ἀξίως μετεχόντων, ὡς τῶν μαθητῶν ἐν Θαβώρ καί τά σώματα ἐφώτισε;»
Προσθέτει δέ, ὅτι κατά τήν Μεταμόρφωσι ἔβλεπαν οἱ μαθηταί τό Φῶς ἔξωθεν προερχόμενο, τώρα ὅμως «ἀνακραθέν ἡμῖν καί ἐν ἡμῖν ὑπάρχον εἰκότως ἔνδοθεν περιαυγάζει τήν ψυχήν»28.
Ἄλλη βασική προϋπόθεσις εἶναι ἡ διάκρισις οὐσίας καί ἐνεργείας στόν ἄκτιστο Θεό.  Εἶναι γνωστό καί ἔχει δεόντως τονισθῆ ὅτι χωρίς τήν διάκρισι αὐτή καί τήν πίστι ὅτι οἱ θεῖες ἐνέργειες εἶναι ἄκτιστες, καί γι’ αὐτό θεοποιοί,  εἶναι ἀδύνατη κάθε πραγματική ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ καί κάθε ἀληθής θεολογία.
 Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ἡ ἔλλειψις αὐτῆς τῆς διακρίσεως στήν Δυτική θεολογία ὡδήγησε, κατά τήν γνώμη διαπρεπῶν Ὀρθοδόξων θεολόγων, καί στήν αἵρεσι τοῦ filioque, ἀλλά καί σέ ὅλες τίς γνωστές ἐκκλησιολογικές παρεκκλίσεις τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ (πρωτεῖο, ἀλάθητο, καθαρτήριο πῦρ)29.
Ἡ ἐμμονή τῆς Δύσεως στήν διδασκαλία περί τῆς κτιστῆς χάριτος καί πέρι τοῦ Θεοῦ ὡς actus purus (καθαρά ἐνέργεια) εἶναι θεμελιώδης διαφορά μας, πού θά πρέπει ὁπωσδήποτε νά συζητηθῇ καί διευκρινισθῇ, ὅπως καί οἱ λοιπές βασικές διαφορές, πρός πάσῃς τυχόν ἐν τῷ μέλλοντι ἑνώσεως.;


________________________________________________________________

25.Γρηγορίου Παλαμᾶ Ἔργα, ἔνθ’ἀνωτ. τ. 2, 64, 18.
26. Ἐπισκόπου Βανάτου Ἀθανασίου (Γιέβτιτς), Συνάντησις τῆς Σχολαστικῆς θεολογίας καί τοῦ Ἡσυχασμοῦ στό ἔργο τοῦ ἁγίου Νείλου Καβάσιλα, Φῶς Ἱλαρόν, ἔκδ. ΑΚΡΙΤΑΣ, Ἀθῆναι, 1991, σελ. 178.
27.Γρηγορίου Παλαμᾶ Ἔργα, ἔνθ’ ἀνωτ. τ. 2, 70,15.
28.Ἔνθ’ ἀνωτ. τ. 2, 228, 32-230,16.
29.Βλ. Γεωργίου Γαλίτη, Ὀρθοδοξία καί Θεολογία, ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδ. ‟Κοινωνία’’, Ἀθῆναι, 1980, σ. 9.

Ἐκδόσεις Ἱερᾶς Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου
Ἅγιον Ὄρος
2000

σελ. 54-62

Ἐπιμέλεια κειμένου και πηγή στο Διαδίκτυο  Ἀναβάσεις

Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς - Ἀρχιμ. Γεώργιος Καψάνης