Ἡ ἰδέα τῆς ἐξελίξεως κατά τήν προχριστιανικήν περίοδον. Κεφάλαιον Α΄. Μητροπολίτου Πειραιῶς Σεραφείμ

«Κόσμος: Ἐξέλιξις ἤ δημιουργία; Τυχαιότης ἤ Πάνσοφος Σκοπιμότης;  Φυσική ἐπιλογή ἤ ἀπερινόητος Θεία Πρόνοια;»

 Μητροπολίτου Πειραιῶς Σεραφείμ

Ἀντί προλόγου

Τῷ  Οἰκουμενικῷ Πατρί καί Ὑποφήτῃ τῶν Ἀρρήτων Ἀληθειῶν, τῷ Οὐρανοφάντορι Μύστῃ τῆς Καππαδόκων Χώρας, τῷ συγγράψαντι τάς ὑπερόχους ὁμιλίας αὐτοῦ «Εἰς τήν «Ἑξαήμερον» Μεγάλῳ καί Ἁγίῳ ΒΑΣΙΛΕΙΩ πάνυ εὐλαβῶς ἀνατίθεται τό παρόν.

Ὁ πονήσας

« Ἡ  τεράστια  πολυπλοκότητα τῶν ἐμβίων ὄντων καί τῆς  ἰδίας τῆς ζωῆς δέν μπορεῖ νά ἑρμηνευθῇ μέ μηχανιστικό τρόπο, οὔτε καί ἔχει ἐντοπιστεῖ κάποιος φυσικός μηχανισμός αὐτο–οργάνωσης τῆς ὕλης πού μπορεῖ νά ὁδηγήσῃ σέ βιολογικές δομές τέτοιας πολυπλοκότητας, ἔστω καί μέσω ἐξελικτικῶν διαδικασιῶν καί σέ χρονικές κλίμακες πολλῶν ἑκατομμυρίων ἐτῶν».

Βασίλειος Τ. Γιούλτσης

Ὁμότιμος Καθηγητής ΑΠΘ

« Ὁ Θεολογικός λόγος

καί ὁ Λόγος τῶν Φυσικῶν Ἐπιστημῶν» (2012)

Κεφάλαιον Α’

Ἡ ἰδέα τῆς ἐξελίξεως κατά τήν προχριστιανικήν περίοδον

Ἀρχαιοτάτη εἶναι καί ἡ ἰδέα τῆς ἐξελίξεως τῶν ὄντων, ἐνοργάνων τε καί ἀνοργάνων. Οἱ Βαβυλώνιοι ἐπίστευον ὅτι, Οὐρανός, Γῆ, Θεοί, ἐγεννήθησάν ποτε ἐκ πρωταρχικοῦ τινος ὄντος.

Εἰς τὴν Βεδικὴν θρησκείαν, τὴν ἀπὸ τῆς 4^ης περίπου π.Χ. χιλιετηρίδος θρησκείαν τῶν Ἰνδῶν[1] καί εἰς τὰ ἀρχαιότερα Ἱερὰ ταύτης βιβλία, τάς Βέδας (1500 - 1000 π.Χ.), ὅπως καί ἐκ τῶν μεταγενεστέρων βιβλίων της εἰς τάς Οὐπανισάδας (τάς ἀρχαιοτάτας φιλοσοφικὰς πραγματείας τῶν Ἰνδῶν), ἐπίσης δέ καί εἰς τὸν Ταοϊσμὸν ἡ ἰδέα αὐτή ἐμφανίζεται σαφέστερον, ἀποκρυσταλλωμένη εἰς τὴν Θεοσοφίαν, τὴν προελθοῦσαν ἐκ τῆς Βεδικῆς θρησκείας καί τοῦ Βουδδισμοῦ[2].

Ἡ ἐξέλιξις, κατὰ τὴν Θεοσοφίαν, εἶναι βασικὸς νόμος τῆς ἐκδηλώσεως τῆς πρώτης ἀρχῆς, αὐτὴ αὕτη ἡ αἰτία τῆς ὑπάρξεως καί τοῦ σκοποῦ τοῦ Σύμπαντος, ὅπερ οὐδὲν ἄλλο ἀποτελεῖ, εἰ μὴ ἐκδήλωσιν τῆς ἐπιθυ­μίας τῆς Θεότητος ὅπως πολλαπλασιασθῇ. 

Ἡ Τσανανγτκο­πανισὰντ λέγει: «Ἐκεῖνος ἠθέλησε. Θὰ πολλαπλασιασθῶ καί θὰ γεννηθῶ». «Ἡ θέλησις αὐτὴ γεννᾷ τὴν πλειονότητα ἐντὸς τοῦ ἑνός, γεννᾷ τούς ἀπείρους τούτους σπινθῆ­ρας ἐντὸς τῆς φλογός. Τὰ τμήματα ταῦτα τῆς θείας συνειδήσεως ἡ Θεοσοφία ὀνομάζει μονάδας. 

Ἡ μονὰς κατέχει τάς δυνατότητας τοῦ γεννήσαντος ταύτην Λόγου εἰς λανθάνουσαν κατάστασιν καί ὅλον τό σύ­στημα δημιουργεῖται ὅπως αἱ κεκρυμμέναι αὗται δυνατότητες τῆς μονάδος ἀναπτυχθοῦν εἰς ἱκανότητας, ὥστε τό θεῖον τοῦτο σπέρμα νά ἀναπτυχθῇ εἰς ἕνα τέλειον Θεόν.».

Διά τούς φυσικοὺς - Οὐρανίους κόσμους, ἡ Θεοσοφία συγκλίνουσα  πρός τόν ἀρχαῖον γνωστικισμόν συμφωνεῖ καθ' ὅλα πρός τάς ἀντιλήψεις τῆς «νεωτέρας ἐπιστήμης», πιστεύουσα εἰς τὴν ἐξελικτικὴν προέλευσιν τοῦ ἡλιακοῦ συστήματος ἐκ νεφελώματος. 

Διά τάς διαφόρους δέ μορφὰς τῆς ζωῆς, ὅτι ἀνεπτύχθησαν καί αὗται διά διαδοχικῶν ἐξε­λίξεων ἐκ τοῦ πρωτοπλάσματος, μὲ τάσιν πάντοτε ἐξελίξεως ἐκ τοῦ ἁπλου­στέρου εἰς τό σύνθετον καί ἐκ τοῦ χαώδους εἰς τό ὠργανωμένον. «Ἐξέλιξιν δηλ. τῶν ὄντων ὀφειλομένην εἰς τὴν ἀνάπτυξιν τῆς ἐν αὐτοῖς θείας οὐσίας, τεινούσης εἰς θέωσιν. Ἐξ οὗ, καί προοδευτι­κῶς, αἱ τελειότεραι τῶν ὄντων ἐξωτερικαὶ μορφαί».

«Δημιουργήσας δέ ὁ Θεὸς - κατὰ τὴν «γνωστικήν» Θεοσοφίαν πάντοτε - τόν Κόσμον τοῦτον δι' ἑνὸς τμήματος τοῦ Ἑαυτοῦ του καί παραμένων ἐκτὸς τοῦ σύμπαντος, ὅπερ περιβάλλει, ἐνήργησε τὴν ἐκδήλωσίν Του - καί ἐνεργεῖ ταύτην - πάντοτε κατὰ τούς ἑξῆς διαφόρους τρόπους, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦσι τὰ τρία πρόσωπα, τάς τρεῖς ὑποστάσεις τοῦ ἑνὸς καί μόνου: Κα­τὰ πρῶτον ἐνήργησε καί ἐνεργεῖ ὁ Λόγος διά τῆς τρίτης αὐτοῦ ὄψεως - τοῦ τρίτου Λόγου - ὅστις εἶναι δημιουργὸς τῆς ὕλης καί τῆς δυνάμε­ως.

 Ἀκολούθως ἐνήργησε ὁ δεύτερος Λόγος, ὁ χαρακτηριζόμενος διά τῆς δυ­νάμεως τὴν ὁποίαν ὀνομάζομεν ζωὴν (καί ἡ ὁποία δημιουργεῖ τάς μορ­φὰς τῆς ὕλης καί μεταχειρίζεται ταύτας διά νά ἐκφρασθῇ). Καί τελευταῖος ἐνήργησε καί ἐνεργεῖ ὁ πρῶτος Λόγος, ὁ Πατὴρ τῶν πάντων, ὅστις καί ἐδημιούργησε τὸν ἄνθρωπον, παρασχὼν εἰς αὐτὸν τὴν ἰδιαιτέραν ἰδιό­τητα, τὴν ὁποίαν ὀνομάζομεν συνείδησιν[3].».

 Ἡ πίστις αὐτὴ τῆς Θεοσοφίας εἰς τρισυπόστατον Θεό­τητα, ὑπάρχουσα οὐ μόνον εἰς τὸν Βεδισμὸν - Βραχμανισμὸν (τό Τριμοῦρτι τοῦ Βραχμανισμοῦ) ἀλλὰ καί τὴν ἀρχαιοτάτην θρησκείαν τῶν Αἰγυπτίων (αἱ τριάδες τοῦ Αἰγυπτιακοῦ Πανθέου κατὰ τὴν Γ΄ καί Δ΄ π.Χ. χιλιετηρίδα), ἀποτελεῖ ἀναντιρρήτως σοβαρὰν ἔνδειξιν τῆς ἀπ' ἀρχῆς - ἀπὸ τῆς ἐμφανίσεως τοῦ ἀνθρώπου ἐπὶ τῆς σκηνῆς τῆς ζωῆς - γνώσεως τῆς ἀληθείας, εἰς ὅ,τι ἀφορᾷ τὴν φύσιν τοῦ ἑνὸς Θεοῦ, δι' ἀποκαλύψεως, προφανῶς, τοῦ Θεοῦ πρός τούς πρωτοπλάστους, μεταδοθείσης εἰς τούς μεταγενεστέρους διά τῆς παραδόσεως καί παραποιηθείσης πολυειδῶς καί πολυτρόπως ἐλλείψει γραφῆς.

Ὑπό τε τῆς Θεοσοφίας ὅμως, ὅσον καί εἰς τά νεώτερα καί συγγενῆ πρός ταύτην φιλοσοφικά συστήματα τοῦ Σπινόζα καί  τοῦ Ἐγέλου δέν κατενοήθη ὅτι: α) Ἡ ὑλική δημιουργία (ὅπως καί ἡ ἀναμφισβητήτως ὑπάρχουσα πνευ­ματική τοιαύτη) δέν ἀποτελοῦσιν τμήματα ἤ ὑποδιαιρέσεις καί μεταμορφώ­σεις μέρους τῆς οὐσίας τοῦ Ἀπείρου Θεοῦ, ἀλλά πεπερασμένα δημιουργήματα Αὐτοῦ, δημιουργηθέντα ἐξ οὐκ ὄντων. 

Διότι, ἄλλως, θά ἦσαν καί ταῦτα ἐνσυνείδητα ἀπ' ἀρχῆς, ὡς οὐσία τῆς Θεότητος, παντοδύναμα, πάνσοφα κλπ., τοῦ ἀπείρου Θεοῦ μή μεταβαλλομένου οὔτε ἐπί τά κρείττω, οὔτε ἐπί τά χείρω, κατά τό ὑπέροχον ἀπόφθεγμα τοῦ Πλάτωνος, καί μή μεριζομένου ὡσαύτως[4],  β) Ὅτι καί ἡ ἐνσυνείδητος ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου δέν ἀποτελεῖ ὡσαύτως μέ­ρος τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ δημιούργημα ἐξ οὐκ ὄντων, διότι ἄλλως θὰ εἶχε καί αὐτὴ πάσας τάς ἰδιότητας τοῦ ἀπείρου (παν­τοδυναμίαν, πανσοφίαν, παντογνωσίαν κλπ.), ὡσαύτως δέ καί τό ἀναμάρτητον καί τό ἄπτωτον.

 Καί γ) Ὅτι εἰς πάντα τὰ ἐπὶ τοῦ πλανήτου τούτου ὀρ­γανικὰ ὄντα δέν ἐγένετο ποτέ ὀργανικὴ τις μεταμόρφωσις ἤ ἐξέλιξις, μεταφέρουσα ταῦτα ἀπὸ ἑνὸς εἴδους ἤ γένους εἰς ἕτερον, ἔστω καί συγγενές ἡ δέ προοδευτικὴ - ἐξελικτικὴ διαμόρφωσις τῶν Οὐρανίων σωμάτων καί συ­στημάτων ἐν γένει, ὅπως καί ἡ μέχρις ὡρισμένων καί ἀναλλοι­ώτων ὁρίων ἁπλὴ ἀνάπτυξις τῶν ὀργανισμῶν (σω­μάτων, κορμῶν κ.λπ.) τῶν ἐπὶ τοῦ πλανήτου τούτου ἐνοργάνων ὄντων, τελοῦνται ὑπὸ τό κράτος ἀτέγκτων φυσικῶν νόμων, εἰς ἐκδήλωσιν ὄχι τῆς ἐν αὐτοῖς οὐσίας τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ τῆς βουλήσεως ἁπλῶς - τοῦ προ­στάγματος - καί τῆς ἀπείρου δυνάμεως τοῦ Δημιουργοῦ (Γενέσ. Α΄ 1-25).

*************

Εἰς τὴν περὶ ἐξελίξεως τῶν ὄντων ἰδέαν ἐπίστευσαν δυστυχῶς καί τίνες τῶν ἀρχαίων προγόνων ἡμῶν. Οὕτως ὁ Ἀναξίμανδρος (610 - 546 π.Χ.) ἐφρόνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος κατάγεται ἐξ εἴδους τινὸς ζώων, καί ὅτι χερσαία ζῷα καί ἄνθρωποι προέρχονται ἐκ τοῦ ὕδατος, ἐντὸς τοῦ ὁποίου ἔζων πρότερον ὡς ἰχθύες[5]. 

Ὁ Ἡράκλειτος (500 περίπου π. Χ.), ὅτι ἐκ τοῦ πυρὸς ἐγεννήθη τό ὕδωρ καί ἐκ τοῦ ὕδατος ἡ γῆ, εἶτα δέ ὅτι μεταβάλλονται τὰ πάντα εἰς πῦρ, ἐπίσης ὅτι πρωταρχικὸς δημιουργικὸς παράγων εἷναι ὁ ἀγών τῆς ὑπάρ­ξεως. «Πόλεμος πατὴρ πάντων». 

Ὁ Ἐμπεδοκλής, ὅτι «κατ' ἀρχὴν ἐγεννήθησαν τὰ φυτά, δι' αὐτομάτου γενέσεως ἐκ τούτων δέ τὰ ζῷα ὄχι ὅμως ὁλό­κληρα, ἀλλὰ κατὰ μέλη καί βαθμηδὸν ὅτι διά τυχαίων συνδέσεων συνεκροτήθησαν πολλοὶ ὀργανισμοὶ ὑποτυπώδεις, οἵτινες ἐξηφανίσθησαν, διε­τηρήθησαν δέ ἐν τῇ ζωῇ μόνον τὰ ὄντα ἐκεῖνα, ἅτινα ἀρτίως ὠργανωμένα, ἠδυνήθησαν νά ἀγωνισθοῦν ἀποτελεσματικῶς τὸν περὶ ὑπάρξεως ἀγῶνα καί νά διαιωνίσωσι τό εἶδος»[6]. 

Ὁ Σπεύσιππος (395 - 334 π.Χ.), ἐθεώρει τό ἀγαθὸν καί τό τέλειον ὡς ἀποκορύφωμα τῆς ἐξελίξεως. Οἱ Στωϊκοὶ ἐδίδασκον συνεχῆ ἐξέλιξιν τοῦ κόσμου. Καί τέλος ὁ Λουκρήτιος (α΄ αἰὼν π.Χ.), ὀπαδὸς τῆς φιλοσοφίας τῶν Ἀτομικῶν (οἵτινες ἐπίστευον ὅτι ἐκ τῆς συνθέσεως τῶν ἀπεί­ρων μορίων ἀτόμων τοῦ ὄντως ΟΝΤΟΣ προῆλθον πάντα τὰ ἐπὶ μέρους ὄντα, ἀνόργανά τε καί ἐνόργανα, ἔμψυχα, λογικὰ καί Θεοὶ)[7], ὅτι «διετηρήθησαν τὰ ζωϊκὰ εἴδη τὰ ἐφωδιασμένα μὲ λυσιτελεῖς ἰδιότητας, ἐξαφανισθέντων τῶν λοιπῶν».

Οἱ λοιποὶ τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων προγόνων ἡμῶν καί δὴ οἱ κορυφαῖοι τούτων Πυθαγόρας, Σωκράτης, Πλάτων καί Ἀριστοτέλης, δέν ἐπίστευσαν εἰς τὴν ψευδῆ καί μωρὰν ταύτην θεωρίαν. Διότι ὁ πρῶτος ἐφρόνει, ὡς γνωστόν, ὅτι οἱ ἀριθμοὶ εἶναι ἡ κατ' «εἶδος» ἀλλὰ καί ὑλικὴ ἀρχὴ τῶν ὄντων καί ἡ αἰτία πάντων τῶν ἐν τῷ Κόσμῳ συμβαινόντων, προϋπάρ­χοντες αὐτοτελεῖς καί πραγματικαὶ οὐσίαι πάντων. 

Ὁ Πλάτων (ἐξ ἐπιδράσεως ἀναντιρρήτως τοῦ κλεινοῦ διδασκάλου του Σωκράτους), ὅτι αἱ ἰδέαι[8] εἶναι τὰ ἀρχέτυπα, τὰ ὑποδείγματα ὅλων τῶν πραγμάτων, τὰ δέ πράγματα εἶναι φαινόμενα καί ἀπομιμήσεις τῶν ἰδεῶν, μετέχοντα ἁπλῶς αὐτῶν, ὅτι αἱ ἰδέαι οὖσαι ἀμετάβλητοι καί ἄφθαρτοι, χωρὶς τῶν αἰσθητῶν πραγμάτων καί ἔχουσαι ζωὴν καί πνεῦμα (κίνησιν, ψυχὴν καί συνείδησιν) ὑπάρχουσιν αἰωνίως ἐν ἐπουρανίῳ τόπῳ, ἐξ οὗ καί κατῆλθον εἰς τὴν γῆν καί ὅτι, ὅπως αἱ ἰδέαι εἶναι τό αἰώνιον ἐν τοῖς πράγμασιν, οὕτως ἐν τοῖς ἀνθρώποις τό αἰώνιον εἶναι αἱ προϋπάρχουσαι ἄφθαρτοι πνευματικαὶ καί ἐνσυνείδητοι αὐτῶν ψυχαὶ[9].

 Ὁ δέ Ἀριστοτέλης, ὅτι πᾶν ἐνόργανον ὄν, εἴτε ζῷον εἴτε φυτόν, ἔχει κινοῦσαν αἰτίαν καί σκοπόν, «ἐντελέχειαν», τὴν μετ' αὐτοῦ ἡνωμένην καί διαμορφοῦσαν αὐτὸ ψυχὴν ἐνῷ  ὁ ἄνθρωπος προσέτι καί τὸν «ποιητικὸν νοῦν», οὐσίαν ἀθάνατον, θείαν, ἄϋλον, ἄφθαρτον καί ἀνεξάρτητον τοῦ σώματος[10].

Τοιουτοτρόπως αἱ μεγάλαι ἐκεῖναι διάνοιαι δέν παρεσύρθησαν μὲν εἰς τὴν πλάνην τῆς ἐξελικτικῆς ἰδέας, δέν ἠδυνήθησαν ὅμως νά διακρίνωσιν ἐξ ὁλοκλήρου καί τὴν ἐν προκειμένῳ ἀπόλυτον ἀλήθειαν. 

Ὅτι δηλ., α): Ὅλα τὰ ἐνόργανα ὄντα δέν ἔχουν ψυχὰς (ἰδέας-ἀριθμούς), β) Ὅτι ἐκ τῶν ἐμψύχων ὄντων μόνον ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἰδιαιτέρα πνευματική, ἄρα δέ καί ἐνσυνείδητος ὑπόστασις. Καί γ) 

Ὅτι ὑπάρχουν μὲν ἐν τῷ ἀπείρῳ καί τρισυποστάτῳ Θεῷ αἱ ἰδέαι ὅλων τῶν κτισμάτων (ὅπως ἀκριβῶς ὑπάρχουσιν ἐν τῷ νοΐ ἑνὸς ἀρχιτέκτονος ἤ μηχανικοῦ κ.ἄ. πᾶσαι αἱ ψιλαὶ ἰδέαι τῶν διαφόρων μερῶν, τμημάτων, ὀργάνων κλπ. ἑνὸς ὑπὸ ἐκτέλεσιν πολυσυνθέτου ἔργου ἤ ἐργοστασίου..., ὡς καί ἡ ἀλληλεπίδρασις αὐτῶν τῶν τμημάτων ἤ ὀργάνων μετὰ τὴν ἐκτέλεσιν τοῦ ἔργου, τὴν μορφοποίησιν διά τῆς ὑφεστώσης ὕλης τῶν περὶ τοῦ ἔργου ἰδεῶν), αἱ ἰδέαι ὅμως αὗται, περὶ ὅλων τῶν κτισμάτων, ἐν οἷς περιλαμβάνεται καί ἡ συμπαντικὴ ὕλη - ἐνέργεια, δέν εἶναι ἐν τῷ Θεῷ ἐνυπόστατοι, ὀντοτικαὶ καί ἐνσυνείδητοι, ἀλλ' εἶναι ἀφηρημέναι, ἰδέαι ψιλαὶ, ὀντοποιού­μεναι προοδευτικῶς ἐξ οὐκ ὄντων, τῇ βουλήσει τοῦ Θεοῦ, καί προσλαμβάνουσαι οὕτω διάφορα σχήματα καί μορφάς.

Τοιαύτη τις, ἐν ἄκρα συνόψει, ὑπῆρξεν ἡ ἐπίδρασις τῆς ἰδέας τῆς ἐξε­λίξεως κατὰ τὴν προχριστιανικὴν ἐποχὴν.

---

[1] Ὁ Βραχμανισμὸς εἶναι βαθμίς ἐξελίξεως τῆς Βεδικῆς θρησκείας. Ἐπίσης ὁ κατὰ τὴν Στ΄ π.X. ἑκατονταετηρίδα καί ἐκ τῆς διδασκαλίας τοῦ Βούδδα ἀναπτυ­χθεὶς Βουδδισμός.

[2] Πρβλ. καὶ μακαριστοῦ Π. Τρεμπέλα: «Μασωνισμὸς καὶ Θεοσοφία», σελ. 190 - 198. Ἀθῆναι.

[3] Μεγ. Ἕλλην Ἐγκυκλοπ., Τομ.  Ια΄ σελ. 258.

[4] Ἡ ἔννοια τοῦ μέρους εἶναι συμφυὴς πρὸς τὴν ἔννοιαν τοῦ πεπερα­σμένου, τοῦ ἔχοντος πέρας, ὅριον.

[5] Ἀριστοτ. φυσ. Ἀκρ. Αρ. 4, 187α, πρβλ. Πλουτάρχου Συμποσ. Α, 8. 49. «Ἐξ ἀλλοειδῶν ζώων ὁ ἄνθρωπος ἐγεννήθη». Καί... «ἐν ἰχθῦσιν ἐγγενέσθαι τὸ πρῶτον ἀνθρώπους καὶ τραφέντας καὶ γενομένους ἱκανοὺς ἑαυτοὺς βοηθεῖν, ἐκβληθῆναι τηνικαῦτα καὶ γῆς λαβέσθαι». Κατὰ τὴν Ἑλλην. Μυθολογίαν ὑπῆρξαν τρεῖς θεωρίαι «κοσμογονίας». Ἡ πρώτη, ὅτι ὁ ἄνθρωπος καὶ πάντα τὰ ἄλλα ὄντα παρήχθησαν ἐκ τῆς φύσεως. Ἡ δευτέρα, ὅτι τὸ ὕδωρ καὶ τὸ χῶμα συνέπραξαν πρὸς κατασκευὴν τοῦ πρώτου σώματος, ὅπερ ἀνεφύη ἀπὸ τοῦ ἐδάφους ὡς φυτὸν ἤ ὡς βλαστὸς δένδρου. Καὶ ἡ τρίτη ὅτι «θελήσει τῶν Θεῶν κατεσκευάσθησαν οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι». Πρβλ. Πάν. Παναγιωτάκου «Ἐκκλησία καὶ Πολιτεία», σελ. 21, ὑποσ. 1 καὶ βιβλ. αὐτόθι.

[6] Πρβλ. καί ἀοιδίμου Β. Ἀντωνιάδου Ἐγχειρ. Ἱστορίας καί Φιλοσ. σ. 116.

[7] Ἀριστ. Φυσ. Ἀκρ. Α' 4, 187α, πρβλ. Πλουτάρχου Συμποσ. Α, 8, 49. 14 καί βιβλ. αὐτόθι.

[8] Αἱ ἰδέαι τοῦ Πλάτωνος, καὶ οἱ ἀριθμοὶ τοῦ Πυθαγόρου οὐσιαστικῶς ταὐτίζονται.

[9] Πλάτ. «Συμποσ. 221, Σοφιστ. 248, Παρμενιδ. 162/ Τιμ. 32, 51, Φαιδρ. 247-251  κ.ἄ.

[10] Ἀριστοτ. «Περὶ ψυχῆς». Πρβλ. ἀοιδίμου Β. Ἀντωνιάδου, μν. ἐργ., τομ. Α', σελ. 236 καὶ 299 καὶ μακαριστοῦ Π. Τρεμπέλα μν. ἔργ. σελ. 12.