Τι θα θέλαμε να μάθουμε για τον εγκεφαλικό θάνατο.

Τι θα θέλαμε να μάθουμε για τον εγκεφαλικό θάνατο

Αθανασίου Β. Αβραμίδη, καρδιολόγου, Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών

Στην εισήγησή του για τις μεταμοσχεύ­σεις στην Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος1, ο Σεβασμιώτατος Μη­τροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος (Βλάχος)1β μετέφερε ερωτήματά μου προς την Εκκλησία μας από άρθρο μου στο περιοδικό του Πανελ­ληνίου Ιατρικού Συλλόγου (Π.Ι.Σ.)2. Ήσαν δε αυτά: α) Που εδράζεται το κέντρο της ζωής, στην καρδιά ή στον εγκέφαλο;
β) που η ψυχή; και γ) πότε βγαίνει η ψυχή από τον άνθρωπο;
Υπάρχει σήμερα απάντηση εκ μέ­ρους της Εκκλησίας; Τα ερωτήματα αυτά ετέ­θησαν διότι —όπως και αυτό το μετέφερε στην εισήγηση του ο Σεβασμιώτατος— «δεν θα θέ­λαμε οι γιατροί, που κάθε στιγμή καλούμεθα να αποφασίζουμε για τη ζωή των ανθρώπων, να κινδυνεύαμε να χαρακτηρισθούμε ακόμη και ως... δολοφόνοι». Απάντηση όμως δεν εδόθη.

Η ζωή είναι «μυστήριον»

...Αρχίζει «εξ άκρας συλλήψεως». Είναι δε «όντως φοβερώτατον το του θανάτου μυστήριον». Τολμούμε όμως να μιλούμε γι' αυτά επειδή ο άνθρωπος «ορέγεται του ειδέναι».
Το πότε ένας άνθρωπος είναι νεκρός βιολογικώς, είναι θέμα της Ιατρικής. Έχουν όμως παρεισφρήσει πολλά και έχουν αναδυθεί τόσα προβλήματα ώστε να απασχολούν εντόνως την Βιοηθική. Το μυστήριον του θανάτου είναι θέ­μα της μεταφυσικής και ανήκει στις αρμοδιό­τητες της Εκκλησίας. «Έστι δε πίστις... πραγμάτων έλεγχος ου βλεπομένων» (Εβρ. ια',1).

Ο «εγκεφαλικός θάνατος»

...απετέλεσε το θέμα ημερίδας την οποία οργάνωσε στις 15.2.2003, στο Γενικό Νοσοκο­μείο Αεροπορίας (Γ.Ν.Α.) στην Αθήνα, για τους γιατρούς, η Επιτροπή Βιοηθικής της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (Ι.Σ.Ε.Ε.) με αξιόλογους ομιλητές3. Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.Χριστόδουλος, μεταξύ των θεμά­των που ανέφερε κατά τον χαιρετισμό της ημε­ρίδας, ετόνισε την ανάγκη για ένα γόνιμο διά­λογο, όπως άλλωστε προβλέπεται και στο άρθρο 49 των Βασικών Θέσεων επί της ηθικής των μεταμοσχεύσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.· τον οποίο και «εγκαινίασε» η Τόλμη (το περιοδικό της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών).

Διεκόπη όμως ο διάλογος αυτός, μάλλον απροσδόκητα, υστέρα από τα δύο πρώτα άρθρα, του κ. Σερ. Νανά4 το πρώτο στο τεύχος του Ιουνίου και του κ. Κων. Καρακατσάνη5 το δεύτερο στο τεύχος του Οκτωβρίου 2003. Διό­τι, όπως (μου) ελέχθη στις 14 Οκτωβρίου, «πολλοί εξεδήλωσαν την επιθυμία να συμμετάσχουν σ' αυτόν, ενώ η Τόλμη δεν είναι επι­στημονικό περιοδικό».

Το θέμα του «εγκεφαλικού θανάτου» είναι βεβαίως πολύπλοκο και έχει προκαλέσει πολ­λές συζητήσεις. Προς διευκόλυνση δε όσων «θα ήθελαν να μάθουν» θα εχρειάζετο: α) μια σταχυολόγηση των πλέον τεκμηριωμένων δεδομένων εκ της επιστήμης και, β) αναζήτηση των διδαγμάτων, τα οποία η Εκκλησία μας προσφέρει για την κατανόηση του θέματος αυτού από πλευράς πνευματικής και πίστεως. Σε αυτά αποσκοπούν τα όσα ακολουθούν.

Από τον καρδιοαναπνευστικό στον εγκεφαλικό και βιολογικό θάνατο

Αφ' ότου επετεύχθη η καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση —η οποία ούτε καν συνεζητείτο μέχρι το 1953— άρχισε να αμφισβη­τείται η καρδιά ως το «κέντρο της ζωής». Αφ' ετέρου, λόγω των τότε αναπτυσσομένων μεταμοσχεύσεων, άρχισε να συζητείται εάν θα μπορούσαν να ληφθούν προς μεταμόσχευση όργανα από άτομα με βαρείες κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, νέα κατά την ηλικία και κατά τεκμήριον υγιή, τα οποία περιήρχοντο σε κα­τάσταση εγκεφαλικού κώματος χωρίς επι­στροφή. Το τέτοιο κώμα χαρακτηρίσθηκε ως Coma Depasse (κατάσταση πέρα από το κώμα).
Τα κριτήρια όμως για τη διαπίστωση του τέτοιου κώματος ήσαν ανεπαρκή. Αργότε­ρα και σε εποχή κατά την οποία με «ανοσοκαταστολή» υπερνικήθηκαν οι κίνδυνοι απορρί­ψεως των μοσχευμάτων, συγκροτήθηκε η Επιτροπή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ στη Βοστώνη των Η.Π.Α. και το 1968 καθόρισε τα «κριτήρια του μη αναταξίμου εγκεφαλικού κώματος», γνω­στά έκτοτε ως «Κριτήρια Χάρβαρντ».
Χαρα­κτηρίσθηκαν δε ως «κριτήρια του εγκεφαλι­κού θανάτου», ενώ επρόκειτο για κριτήρια διαγνώσεως «του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους»7. Έτσι όμως άρχισε να διαμορφώ­νεται και η αντίληψη ότι ο εγκέφαλος είναι το «κέντρο της ζωής».

Με την τεχνολογική πρόοδο και την τελειο­ποίηση της εκτελέσεως των λειτουργικών δο­κιμασιών, προέκυψαν τα «κριτήρια Μιννεσότα» το 19718, αναθεωρηθέντα το 1974 και το 1975, με συνεχείς περαιτέρω βελτιώσεις έκτοτε9,10,11.

Όλες οι βελτιώσεις αυτές, απέβλεπαν στην ακριβέστερη εκτέλεση των δοκιμασιών για την ασφαλέστερη διάγνωση του «θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους», που όμως είναι κάτι διαφορετικό από τον θάνατο του εγκεφάλου. Στο μεταξύ προέκυψε η ανάγκη καθορισμού της εννοίας του «βιολογικού θανάτου» του ανθρώπου.
Οι Ιατρικοί λοιπόν Σύμβουλοι Διαγνώσεως του Θανάτου, της Επιτροπής του Προέδρου των Η.Π.Α. για την Μελέτη των Ηθικών Προβλημάτων στην Ιατρική και την Έρευνα Συμπεριφοράς, συνέταξαν τον ορισμό του θανάτου12 και ώρισαν, ως εξής το:

Πότε ένας άνθρωπος είναι νεκρός;

«Ένα άτομο το οποίο υπέστη είτε 1) μη αναστρέψιμη παύση της κυκλοφορικής και αναπνευστικής λειτουργίας, ή 2) μη αναστρέ­ψιμη παύση όλων των λειτουργιών ολοκλήρου του εγκεφάλου συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφαλικού στελέχους, είναι νεκρό.
Ο ορι­σμός του θανάτου πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους παραδεδεγμένους ιατρικούς κανόνες». Αυτό δε διότι —κατά τις «οδηγίες»— «η ιατρι­κή επιστήμη κατέληξε στο ότι ο θάνατος μπο­ρεί να ορισθεί επακριβώς είτε με καρδιοαναπνευστικά είτε με νευρολογικά κριτήρια».

Επομένως με τον «ομοιόμορφο ή ομοειδή» αυτόν ορισμό δεν δίδεται προτεραιότητα στον ένα ή τον άλλο τρόπο επελεύσεως του τέρματος της ζωής.

Οι δύο αυτές μορφές θανάτου, α) καρδιοαναπνευστικός και, β) νευρολογικός, έχουν το αυτό κύρος και την αυτή βαρύτητα. Για να χα­ρακτηρισθεί δηλαδή ένας άνθρωπος ως «νευρολογικώς νεκρός» δεν αρκεί η νέκρωση του στελέχους του εγκεφάλου13-18 όπως άλλωστε αποδεικνύεται από την επαναφορά τέτοιων ανθρώπων στη ζωή19-22.

Έχουν επισημανθεί όμως και κίνδυνοι από επίσπευση δοκιμασιών και χαλάρωση των κρι­τηρίων διαγνώσεως23,26. Στο άρθρο δε 30 των Βασικών Θέσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.1, αναφέρεται ότι: «υπάρχει ο κίνδυνος... με την χαλαράν διεθνώς ηθικήν έναντι της ευθανασίας και την τάσιν νομοθετικής κατοχυρώσεώς της, οι με­ταμοσχεύσεις να συνδυασθούν με την ευθανασίαν».

Έχουν επισημανθεί τεχνάσματα και υπο­κρυπτόμενη παραπληροφόρηση, ώστε να χα­ρακτηρίζεται κάποιος ως δότης «εκών άκων»· ακόμη και για να εκβιάζεται το περιβάλλον ενός θεωρουμένου ως υποψηφίου δότη με διακοπή των μηχανημάτων υποστηρίξεως, σε περίπτωση που ήθελε χαρακτηρισθεί ως «εγκεφαλικώς νεκρός», εάν δεν συγκατανεύ­ουν στην αφαίρεση οργάνων του προς μεταμό­σχευση. Φθάνοντας μάλιστα ο νόμος ακόμη και σε απειλές προς τον θεράποντα ιατρό των Μονάδων Εντατικής Θεραπείας (Μ.Ε.Θ.) για χρηματική ποινή μέχρι και φυλάκιση, αν δεν συμμορφώνεται προς τις «οδηγίες» διακοπής λειτουργίας του αναπνευστήρα (άρθρο 12 παρ. 6 και άρθρο 20 παρ. 1, 7 και 8 του ν. 2737/99)24.

Ο όρος "κλινικός θάνατος"

Λόγω άγνοιας προφανώς του τι σημαίνει, ο όρος αυτός χρησιμοποιείται, από πολλούς, χω­ρίς να γνωρίζουν ότι δεν είναι ταυτόσημος ούτε με την «φυτική κατάσταση», ούτε με τον «εγκεφαλικό θάνατο», ούτε με την «κωματώδη κατάσταση». Και επιχειρηματολογούν, πολ­λές δε φορές και με σφοδρότητα, υπέρ λανθα­σμένων θέσεών τους25,26. Χρειάζεται επομένως ένα ξεκαθάρισμα.

Ως «κλινικός θάνατος» ορίζεται το στάδιο της πορείας προς τον οριστικό ή βιολογικό θά­νατο, κατά το οποίο είναι δυνατή η αντιστρο­φή της πορείας προς την ανάκτηση της ζωής. Τέτοιος είναι ο «καρδιακός κλινικός θάνα­τος», τα όρια του οποίου είναι από 4-5 λεπτά της ώρας τα οποία μπορούν τώρα πλέον να παρατείνονται και επί μακρόν27, ώστε πολύ περισ­σότεροι άνθρωποι να επαναφέρονται στη ζωή, υστέρα από την παύση της καρδιοαναπνευστικής λειτουργίας τους· κάτι που σήμερα γί­νεται με ρυθμούς «ρουτίνας» και πολλοί έτσι «νοσήσαντες» αποδίδονται στην κοινωνία διάγοντες φυσιολογική ζωή, όση η υπόλοιπη κατάσταση της υγείας τους το επιτρέπει.

Είναι η «νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους» και εγκεφαλικός θάνατος;

Σε αδρές γραμμές, το εγκεφαλικό στέλεχος είναι μια ευρύτατη περιοχή στη βάση του εγκεφάλου, μεταξύ των ημισφαιρίων και της παρεγκεφαλίδας. Αποτελείται από σκέλη, την γέφυρα και τον προμήκη μυελό.
Από αυτό εκφύονται τα περισσότερα εγκεφαλικά νεύρα, περνούν οι φυγόκεντρες και κεντρομόλες νευ­ρικές οδοί και σ' αυτό ευρίσκονται οι «πυρήνες», δηλαδή σχηματισμοί οι οποίοι συμμετέχουν στη ρύθμιση των λειτουργιών των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και του φλοιού του εγκεφάλου, για τη διατήρηση της εν­συνειδήτου καταστάσεως, της γνωστικής και συναισθηματικής ζωής· ο δικτυωτός σχηματι­σμός επίσης, ο οποίος είναι το κέντρο για πολλές από τις ακούσιες ή αυτόματες λειτουργίες, μεταξύ των οποίων η αναπνευστική και η καρ­διακή.
Απεδείχθη δε ότι η νέκρωση του στελέ­χους δεν είναι καθολική ή ολοσχερής πάντοτε, αλλά κατά εστίες ή περιοχές ώστε επί βλάβης του να διατηρούνται κάποιες λειτουργίες του, ακόμη και μετά τη διάγνωση... του «θανάτου» του.
Μπορεί δηλαδή να σταματά η λειτουργία της αναπνοής και της κυκλοφορίας, αλλά δεν νεκρώνονται «πάραυτα», ή «άμεσα» (δηλαδή αμέσως) και όλες οι λειτουργίες του εγκεφά­λου, ούτε και συγχρόνως10,11,13,23,26. Διότι μεσολα­βεί κάποιος χρόνος, τουλάχιστον όσος ύστερα από καρδιακή ανακοπή. Και αυτό έχει τερά­στια σημασία. Θα μπορούσε μάλιστα ο χρόνος αυτός να χαρακτηρισθεί και χρόνος του «εγκεφαλικού κλινικού θανάτου», αντίστοιχος εκεί­νου του «καρδιακού κλινικού θανάτου».

Είναι λανθασμένη επομένως, αν μη και ψευδεπίγραφη, η αντίληψη ότι η διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους «προσυπογράφει τον εγκεφαλικό θάνατο»3. Ή ότι ο «θάνατος του στελέχους του εγκεφά­λου είναι ταυτόσημος με τον εγκεφαλικό θάνα­το και σημαίνει θάνατο».

Η μη παραδοχή του «θανάτου» του εγκεφα­λικού στελέχους ως του τέλους της ζωής

Υπάρχουν επιστήμονες με κύρος και γνώ­ση, οι οποίοι αρνούνται να δεχθούν τη διάγνω­ση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους ως του τέρματος της ζωής. Επιστήμονες επίσης οι οποίοι, βάσει επιστημονικών δεδομένων, αρνούνται να δεχθούν ότι η παύση της αυτόματης αναπνοής και της κυκλοφορίας συ­νιστούν στοιχεία νεκρώσεως του στελέχους του εγκεφάλου, επειδή δεν υπάρχει πάντοτε και η «απαραίτητη» ιστολογική επιβεβαίωση.
Γι' αυτό άλλωστε και τα κριτήρια διαγνώσεώς του εκτιμώνται ως αυθαίρετα, αποδεικνύον­τας —βάσει δεδομένων— και ως εσφαλμένο τον όρο «νέκρωση του εγκεφαλικού στελέ­χους»13-18. Ο καθηγητής της Παιδιατρικής μά­λιστα R. Truog στο Πανεπιστήμιο Harvard και αυτός, όπως και ο αναισθησιολόγος Beecher των «Κριτηρίων Harvard» και Διευθυντής επί­σης της Μ.Ε.Θ. του Νοσοκομείου Βοστώνης και καθηγητής της Ιατρικής Ηθικής, έγραψε ότι «είναι προτιμώτερο να εγκαταλειφθεί η έννοια του εγκεφαλικού θανάτου»16.

Για την ιατρική πάντως, πολλά είναι τα ορθούμενα προβλήματα ηθικής τάξεως, ια­τρικής δεοντολογίας, εφαρμογής νόμων, ενστάσεων συνειδήσεως εκ θρησκευτικών πε­ποιθήσεων —που είναι ή πρέπει να θεω­ρούνται απαραβίαστες— όταν ένας διαγιγνωσκόμενος «θάνατος του στελέχους του εγκεφά­λου» κατατάσσει έναν άρρωστο στους εγκεφαλικώς νεκρούς.
Οι ενστάσεις προκύπτουν και από σωρεία γεγονότων: Πώς, επί παραδείγματι, να κλείσει τον ανα­πνευστήρα ο γιατρός επί διαγνώσεως του «θα­νάτου του στελέχους του εγκεφάλου», όταν «εγκεφαλικώς νεκροί» σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (Μ.Ε.Θ) διατηρούν τη λειτουργία της κυκλοφορίας του αίματος και σε σημαντι­κό ποσοστό είναι αιμοδυναμικώς σταθεροί, ή μπορεί να αφομοιώνουν τροφές, να επουλώ­νουν τραύματα, να διατηρούν διούρηση, ή όταν έγκυες γυναίκες γεννούν —με καισαρική τομή— βιώσιμα νεογνά;
Έστω κι αν πρόκειται για μεμονωμένες τέτοιες περιπτώσεις18,21,22. Ήδη δε ο Κων. Καρακατσάνης ανέφερε... δε­κατρείς τέτοιες περιπτώσεις εγκύων γυναικών5. Από τέτοια όμως γεγονότα ο «εγκεφαλικός θάνατος» χαρακτηρίσθηκε και ως «χρησιμοθηρικό κατασκεύασμα»8. Δεν δι­καιούται δε, διότι και δεν μπορεί, να εξισώνε­ται, ούτε με τον θάνατο «ολοκλήρου του εγκε­φάλου»12, ούτε με τον εγκεφαλικώς νεκρό, ούτε πολύ περισσότερο με τον θάνατο του ανθρώπου ως προσώπου1,2,13,23.

Η Ελληνική νομοθεσία

Η αντίληψη του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας του Υπουργείου Υγείας (ΚΕ.Σ.Υ.) ότι, «... εφ' όσον τεθεί η διάγνωση του θανάτου του εγκεφαλικού στελέχους, το άτομο πρέπει να θεωρείται νεκρό... διότι ο θάνατος του εγκεφαλικού στελέχους ταυτίζεται με τον θά­νατο»29 «πάσχει», ακόμη και ως διατύπωση. Όμως πέρασε ως βεβαιότητα στον ν.1383/83.
Και παρά το ότι ο νόμος αυτός για τα πολλά του λάθη, τις ατέλειες και την αναχρονιστικότητά του αντικαταστάθηκε, η ίδια αντίληψη του προηγουμένου πέρασε και στον νέο ν.2737/99, «ευελπιστώντας—αυτός, όπως είναι διατυπωμένο στο σκεπτικό του προσχεδίου του— στην αύξηση της προσφοράς οργάνων2,24. Ευτυχώς δε που απετράπη τε­λικώς η εισαγωγή της «εικαζόμενης συναίνε­σης» και της «μη εικαζόμενης άρνησης» του δότη στον νέο αυτό νόμο, διότι αυτό θα σήμαι­νε και την υφαρπαγή του αυτεξουσίου της προσωπικότητάς του.

Η αναζήτηση των διδαγμάτων της Εκκλησίας

Ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, ως Μη­τροπολίτης Δημητριάδος, είχε γράψει στον «τιμητικό τόμο» για τον Μητροπολίτη Καισα­ριανής, Βύρωνος και Υμηττού Γεώργιον το 1996, στο άρθρο του «Η έναρξη και η λήξη της ανθρώπινης ζωής, η άποψη της Εκκλησίας», ότι: «Έχω εμπιστοσύνη στην επιστήμη, αλλά πιστεύω ακράδαντα στη Γραφή. Δεν μπορεί η Γραφή να ψεύδεται, ούτε να πέφτει έξω». Πρό­κειται για μια σαφέστατη διατύπωση. Οπότε αναζητά κανείς το....

Τι λέγει η Γραφή;

Ο Απόστολος Παύλος, γράφει: «Εξαπέστειλεν ο Θεός το Πνεύμα του Υιού αυτού εις τας καρδίας ημών» (Ρωμ. ε',5)... «Η αγάπη του Θεού εκκέχυται εν ταις καρδίαις ημών» (Γαλ. δ',6)... «ίνα δώη υμίν κατά τον πλούτον της δό­ξης αυτού... κατοικήσαι τον Χριστόν δια της πίστεως εν ταις καρδίαις υμών» (Εφ. γ',16).

Τι λέγουν οι Πατέρες της Εκκλησίας;

Κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά (1296-1359) «η ψυχή πανταχού του σώματος εστίν, ούχ ως εν τόπω, ούδ' ως περιεχόμενη αλλ' ως συνέχουσα και περιέχουσα και ζωοποιούσα τούτο» (Φιλοκαλία σ. 957).
Κατά τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη (1749-1809): «η καρδία κέντρου λόγον επέχει προς το όλον σώμα· δια τούτο, όχι μόνον πρώ­τη πλάττεται εξ όλων των μελών, αλλά και ύστερον όλων νεκρούται. και αυτή είναι η κα­θέδρα, η ρίζα και αρχή και πηγή όλων των φυ­σικών δυνάμεων του σώματος, της φυτικής, της θρεπτικής, της αυξητικής, της ζωικής, της αισθητικής, της θυμικής, της επιθυμητικής και των λοιπών ομοίως και όλων των φυσικών δυνάμεων της ψυχής, της νοεράς λέγω, της λογιστικής και της θελητικής.
Εν τω εγκεφάλω δε ως εν οργάνω ευρίσκεται ουχί η ουσία και η δύναμις του νοός, ήτοι της ψυχής· αλλά μόνη η του νοός ενέργεια. Όθεν η ουσία της ψυχής, ως είδος ούσα του σώματος, ασώματος γαρ... ευρίσκεται εν τω μεσαιτάτω της καρδίας, ...εν τω εγκεφάλω δε ως εν οργάνω ευρίσκεται, ουχί η ουσία και η δύναμις του νοός, ήτοι της ψυχής· αλλά μόνη η του νοός ενέργεια, ως προείπομεν (συνεχίζει δε, προσθέτων τα εξής)... και άφες τους νεωτέρους φυσικούς και μετα­φυσικούς να λέγωσιν, ότι η ουσία της ψυχής ευρίσκεται εις τον εγκέφαλον διότι τούτο είναι το ίδιον ωσεί να είπη τις, ότι η φυτική ψυχή δεν ευρίσκεται αρχικώς εις την ρίζαν του δένδρου, αλλά εις τον κλάδον και εις τον καρπόν...

Το διδασκαλείον των Γραφών και των ιερών Πατέρων, γράφει ο άγιος Νικόδημος, είναι αληθέστερον των διδασκαλείων των ανθρώπων» (στο κεφ. περί φυλακής νοός και καρδίας, στο Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, σσ.110-112). Αναφέρει δε και τον «θείον Γρηγόριον Θεσσαλονίκης» και τον «μέγαν Μακάριον τον Αιγύπτιον», πολλούς άλλους Πατέρες και νεωτέρους θεολόγους, οι οποίοι επίσης πρεσβεύουν τα αυτά.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας γράφουν και τα εξής: «Η καρδία ηγεμονεύει όλου του οργά­νου (του σώματος)... βασιλεύει όλων των λογι­σμών και των μελών εκεί γαρ εστίν ο νους και πάντες οι λογισμοί της ψυχής» (Μακάριος ο Αιγύπτιος).
Ερμηνεύοντας δε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, γράφει: «εκεί τοίνυν δει σκοπείν... και οι λογισμοί πάντες της ψυχής... εν τη καρδία ευρίσκονται».
Επειδή, κατά τον Μέγαν Βασίλειον,... «ρίζα των δια του σώμα­τος ενεργειών, το εν τη καρδία βούλευμα». «Άβυσσος γαρ ακατάληπτος η καρδία», προ­σθέτει ο άγιος Νικόδημος.
«Εν τη καρδία δε ευρισκόμενος ο νους, πρέπει να προσεύχεται με το λογιστικόν, δηλαδή τον ενδιάθετον λόγον της καρδίας, δια του οποίου λογιζόμεθα και πονήματα συνθέτομεν και τούτον ευρίσκων ο νους, ας τον αφήση να λέγη την μονόλογον καλουμένην ευχήν: "Κύριε Ιησού Χρι­στέ Υιέ του Θεού, ελέησόν με", η οποία χαρακτηρίζεται και ως "καρδιακή προσευχή", ή συντομότερα όλων "νηπτική προσευχή"».
Ο άγιος Νικόδημος γράφει και τούτο: «Όταν τύχη να πέση τις από τόπου υψηλού και πτωματισθεί, τότε η ψυχή συστέλλεται εις το κέντρον και θάλαμόν της, την καρδίαν, δια να φυλαχθεί εκεί. αφίνει δε άπρακτα και αναίσθητα, ου μόνον τον εγκέφαλον αλλά και τας αισθήσεις και τα λοιπά πάντα πέριξ μέλη και μέρη του σώματος· ώστε δύναται τις να είπη, ότι τότε ο άνθρωπος εκείνος ζή μόνον κατά την καρδίαν κατά δε τα άλλα μέλη του σώματος είναι νεκρός». Οπότε, ...να και......

Η εύλογη απορία

Γιατί όλα αυτά της «Γραφής» και των «Πα­τέρων» δεν φαίνονται πουθενά στις 55 Βασι­κές Θέσεις επί της Ηθικής των Μεταμοσχεύ­σεων της Ι.Σ.Ε.Ε.;  Γίνεται λόγος για τον εγκε­φαλικό θάνατο, όχι όμως και για τον καρδιοαναπνευστικό, που είναι ισοδύναμος και ισόκυρος του νευρολογικού, μπροστά στον οποίο μάλιστα, ο εγκεφαλικός θάνατος αποδεικνύε­ται ατελέστατος για τον χαρακτηρισμό ενός εγκεφάλου ως νεκρού. Γι' αυτό άλλωστε ανα­φέρεται ως «ο λεγόμενος εγκεφαλικός θάνα­τος».

Οι Βασικές θέσεις της Ι.Σ.Ε.Ε. για τις Με­ταμοσχεύσεις, σχολιάσθηκαν εντόνως και με σοβαρές διαφωνίες εκ μέρους καθηγητών πα­νεπιστημίου και κληρικών, με δημοσιεύματα σε θρησκευτικά εκκλησιαστικά έντυπα, αλλά και από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Εκκλη­σίας της Ελλάδος (Ρ/Σ. Ε.τ.Ε) στις 11 και 25.3.2001 κ.ά.
Εχαρακτηρίσθησαν μάλιστα και ως «απαράδεκτες», από κληρικούς έχον­τας ενδιατρίψει και εν επιστήμη περί τα τοι­αύτα· εκτιμώντας και ότι στον Τόμο «Εκκλη­σία και Μεταμοσχεύσεις» είναι σαφής η αποδοχή του «εγκεφαλικού θανάτου» ως του τέρματος της ζωής, με πλήρη παραθεώρηση μάλιστα των αγιογραφικών και πατερικών κειμένων, που τόση σημασία δίνουν στην «καρδιά ως κέντρο της ζωής».
Ο καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Ι. Κορναράκης, για την τέτοια «αποδοχή» μίλησε περί αιρέσεως30.

Έντονη δε αντιπαράθεση έλαβε χωράν με­ταξύ του Αιδεσ. Κων. Στρατηγοπούλου και του Αρχιμ. Νικ. Χατζηνικολάου32,33. Ήρθε λοιπόν ο καιρός, να λάβει θέση η Εκκλησία μας για το που είναι το κέντρο της ζωής, στην καρ­διά ή στον εγκέφαλο. Είναι άλλωστε κάτι που το οφείλει από καιρό!

Και επειδή «θέλουμε να μαθαίνουμε» περισ­σότερα για τον λεγόμενο «εγκεφαλικό θάνατο»,

1.         Οι όροι «εγκεφαλικός θάνατος» και «εγκεφαλικώς νεκρός» χρησιμοποιούνται από την επιστήμη υποκαθιστώντας τον όρο «νέ­κρωση του εγκεφαλικού στελέχους». Το ίδιο συμβαίνει και με τους νόμους. Ο καθηγητής Κουτσελίνης  μάλιστα,   μιλώντας  κατά την «ημερίδα» στο Γ.Ν.Α. για τον εγκεφαλικό θά­νατο3, ετόνισε ότι «το εγκεφαλικό στέλεχος προσυπογράφει  τον  εγκεφαλικό   θάνατο».
Όμως, ο καθ. Γ. Μαντζαρίδης, μέλος και αυτός της Επιτροπής Βιοηθικής της Ι.Σ.Ε.Ε., όπως και ο Αντ. Κουτσελίνης, στο «Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις», στο άρθρο του31, γράφει «... όσο δεν αποδεικνύεται ότι ο εγκεφαλικός θάνατος  ταυτίζεται   με  την  νέκρωση   του εγκεφαλικού στελέχους, το πρόβλημα παραμέ­νει» (σ. 273). Τί όμως «μαθαίνουμε» από τους πανεπιστημιακούς αυτούς διδασκάλους;

2.         Η στιγμή του θανάτου, για μας τους για­τρούς έχει τεράστια σημασία και πρέπει να την καταγράφουμε επακριβώς στο «πιστοποιητι­κό θανάτου». Διαφορετικά, διατρέχουμε κιν­δύνους από πολλές πλευρές.

Για την Εκκλησία μας, για πολλούς λόγους αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα.

Γράφει ο Σεβ. Ναυπάκτου κ. Ιερόθεος στη σ. 353 του Τόμου: «Στην κατάσταση του λεγο­μένου κλινικού θανάτου ή ακόμη και του λεγο­μένου εγκεφαλικού θανάτου μπορεί να μη λει­τουργούν μερικά όργανα του σώματος του ανθρώπου, οπότε η ψυχή, είναι ενδεχόμενο να μην ενεργεί δια των συγκεκριμένων αυτών οργάνων, αλλά όμως υπάρχει ακόμη η ψυχή μέσα στον άνθρωπο και λειτουργεί δι' άλλων σωματικών οργάνων και λειτουργιών»...
«Αυτή δε η παύση λειτουργίας των οργάνων του σώματος γίνεται σταδιακά, καθώς επίσης και μερικές φορές η πορεία του θανάτου είναι αναστρέψιμη. Τότε οπωσδήποτε υπάρχει η ψυχή μέσα στο σώμα» (σ. 359) και... «επειδή λειτουργεί η καρδιά —ακόμη και αν δεν λειτουργούν μερικές εγκεφαλικές λειτουργίες— υπάρχει ακόμη μέσα του η ψυχή» (σ. 361).

Πώς όμως και για ποιο λόγο, ο πρόεδρος της Επιτροπής Βιοηθικής της Ι.Σ.Ε.Ε. Αρχι­μανδρίτης Νικόλαος Χατζηνικολάου, απαν­τώντας μεταξύ και άλλων στην ερώτηση του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Εκκλησίας της Ελλάδος, περί της «στιγμής του θανάτου», είπε: «Η στιγμή του θανάτου ενδιαφέρει τους ανθρώπους που ασχολούνται με το θέμα αυτό με σχολαστικισμό», προσθέσας και τα εξής: «Εγώ προσωπικά δεν παλεύω με το θέμα. Το έχω ξεκαθαρίσει. Ο εγκεφαλικώς νεκρός, είναι νεκρός. Δεν έχω καμμιά αμφιβολία μέσα μου». Άλλοι όμως έχουν. Και, μάλιστα, περισσότερο αρμόδιοι να ομιλούν περί αυτών. Τα προηγηθέντα το αποδεικνύουν, θα θέλαμε επομένως να μάθουμε και ποια είναι η επίση­μη θέση της Ι.Σ.Ε.Ε. επί του θέματος αυτού.

3. Η «αναχώρηση» της ψυχής. (Αντιγράφω το άρθρο 13 των Βασικών Θέσεων της Ι.Σ.Ε.Ε.):

«Αυτό που εις την ουσίαν επιτυγχάνει (επί εγκεφαλικού θανάτου) η τεχνητή υποστήριξις της αναπνοής είναι ότι προσωρινώς αναχαιτί­ζει την διαδικασίαν αποσυνθέσεως του σώμα­τος όχι όμως και την αναχώρησιν της ψυχής» (η υπογράμμιση δική μας). Από αυτή τη δια­τύπωση προκύπτει και ότι η Ι.Σ.Ε.Ε. γνωρίζει το πως και το πότε «έχει αναχωρήσει η ψυχή»!
Περιγράφει το τι επιτυγχάνεται δια της τε­χνητής αναπνοής, χωρίς όμως και να έχει επί­γνωση του τι επιδιώκεται δια της τεχνητής αναπνοής. Όμως ο κύριος σκοπός διαφαίνεται από το γεγονός ότι δια της τεχνητής ανα­πνοής επιδιώκεται η διατήρηση «ζωντανών» των οργάνων του ανθρώπου, ώστε να παραμέ­νουν κατάλληλα προς μεταμόσχευση. Δεν ση­μαίνει δε ότι ένας τέτοιος άνθρωπος έχει ήδη αποθάνει, και απόδειξη αυτού είναι το ότι δεν υπογράφεται «πιστοποιητικό θανάτου» γι' αυτούς, όπως απαιτεί η Ιατροδικαστική, επει­δή δεν θεωρούνται νεκροί. Γι' αυτό και κακώς τα όργανα τέτοιων αρρώστων χαρακτηρίζον­ται ως «πτωματικά». Και κάτι πιο βαρύ για το άρθρο 13.

Στο ίδιο βιβλίο «Εκκλησία και Μεταμο­σχεύσεις» της Ι.Σ.Ε.Ε., ο Σεβ. Ναυπάκτου γρά­φει: «Την ώρα που χωρίζεται η ψυχή από το σώμα, τότε, γίνονται πολλά πράγματα τα όποια αγνοούμε παντελώς». Στην ίδια δε σ.359 διαβάζουμε: «Το πρόβλημα είναι ότι η παύση λειτουργίας των οργάνων του σώματος γίνεται σταδιακά, καθώς επίσης και μερικές φορές η πορεία του θανάτου είναι αναστρέψιμη. Τότε οπωσδήποτε υπάρχει η ψυχή μέσα στο σώμα.
Και όταν μερικά όργανα κινούνται με υποστηρικτικές ενέργειες, και τότε εξακολουθεί να ενεργεί η ψυχή μέσα στον άνθρωπο, εφ' όσον ενεργεί σε άλλο υγιές σωματικό όργανο». Οπότε και διερωτάται: «πώς επεμβαίνουμε βί­αια σε έναν άνθρωπο του οποίου δεν λειτουρ­γούν μερικές εγκεφαλικές λειτουργίες αλλά, επειδή λειτουργεί η καρδιά, υπάρχει ακόμη ψυχή»; Και, «μήπως στην κατάσταση εκείνη της διαδικασίας εξόδου, που γίνονται και πολ­λά πνευματικά γεγονότα, στεκόμαστε ανάλγη­τοι, όταν λαμβάνουμε τα όργανα του σώματος, ενώ ως πρόσωπο ζει ο άνθρωπος;» (σ. 361).

Εύλογο επομένως δεν είναι να «θέλουμε να μάθουμε» και επ' αυτών συνεπέστερες προς την αλήθεια, τις θέσεις της Ι.Σ.Ε.Ε.;

Επιμύθιον

Πολλές φορές διερωτήθηκα αν έπρεπε να συνεχίσω γράφοντας το κείμενο αυτό. Διότι έπρεπε να αποδίδει την πραγματικότητα με τρόπο κατανοητό, χωρίς να συγκαλύπτεται η αλήθεια, έστω και αν θα στενοχωρούσε κάποι­ους.
Η διακοπή των συνεντεύξεων από τον ρα­διοφωνικό σταθμό της Εκκλησίας της Ελλά­δος επί θεμάτων της φύσεως του παρόντος, όπως και η αναστολή της δημοσιεύσεως άρθρων πολλών προσφερθέντων να συμμετάσχουν στο διάλογο που «εγκαινίασε» η «Τόλμη» —αλήθεια, γιατί δεν ε-τόλμη-σε;— απετέλεσαν την πρόκληση, ώστε να λεχθούν αλήθειες από ένα «ελεύθερο σκοπευτή», προς ανθρώπους που «θέλουν να μάθουν».

Βιβλιογραφία

1. Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Ειδική Συνοδική Επιτροπή επί της Βιοηθικής: Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις. Εκδ. Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2001

1β. Βλάχος Ιερόθεος, Μητροπολίτης Ναυπά­κτου και Αγίου Βλασίου: Η θέση της Εκκλησίας για τις Μεταμοσχεύσεις. Εισήγηση στην Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος την 12.10.1999. Αναδημοσιευμένη στο ανωτέρω Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις, σσ.337-366

2. Αβραμίδης  Αθ.  Β.:  Οι   μεταμοσχεύσεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων. Ιατρικόν  Βήμα, Ιούλ.-Αύγ. 1999

3. Αβραμίδης Αθ. Β.: Ο λεγόμενος «εγκεφαλι­κός θάνατος». Σχόλια σε ημερίδα. Περιοδ. Παρακαταθήκη, Μάρ.-Απρ. 2003,  σ. 12-17

4. Νανάς Σεραφείμ: Επιστημονική θεώρηση του εγκεφαλικού θανάτου. Περιοδ. «Τόλμη» της Αρχιεπισκοπής  Αθηνών,  τεύχος  Ιουνίου 2003

5. Καρακατσάνης Κ.: Διάλογος για το θέμα του "εγκεφαλικού θανάτου". Εις το ως άνω περιοδικό, τεύχος Οκτωβρίου 2003

6. Mollaret P.,  Goulon  M.: Le coma depasse. Rev. Neurol  1959, 101:3-15

7. Beecher A., A definition of irreversible coma. Report of the ad hoc committee of the Harvard Medical School to examine the definition of brain death.. J.Α.Μ.Α. 205:337, 1968.

8. Mohandas A, Chou SN.  Brain death. A clinical and pathological study.  Neurosurg. 1971; 35:211-218.

9. Wijdicks EFM. Determining brain death in adults. Neurology 1995, 45:1003-1011.

10.  Μπαλογιάννης  Στ.: Εγκεφαλικός  θάνατος. Ελληνική  Ιατρική,  1986,  51:319-326

11. Αμερικανική Νευρολογική Ακαδημία.. Γί­νεται αναφορά από τον Σ. Μπαλογιάννη, στο άρθρο του "Ό εγκεφαλικός   θάνατος" στο "Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις"1 σσ. 121-147.

12.    President's Commission, for the study of ethical problems in medicine and biomedical and behavioral research. Guidelines for the determination of death: Report of the medical consultans on the diagnosis of death,  J.Α.Μ.Α.246:2184,1981.

13.    α) Βρεττός  Μ.,  Γιαννούλης  Ε.,  Γκιάλα  Μ., Καρακατσάνης Κ., Κουντουράς Ι., Μπαλαμούτσος Ν., Τσανάκας Ι., Γουλιανός Α., Κωνσταντινίδης Ν., Κούγιας Π.: Προβλήματα και ασάφειες του ν.2737/1999 για τις μεταμοσχεύ­σεις ανθρωπίνων ιστών και οργάνων. Ιατρικόν  Βήμα,  Νοέμβ.-Δεκ. 1999.

         β) Οι ανωτέρω και ο Ζουρνατζής Β.: Ελλείμματα του νόμου για τις μεταμοσχεύσεις. Εφημ. Καθημερινή 12.9.1999  και: Επιστημονι­κές επιφυλάξεις  για τον νέο νόμο. Εφημ. Καθη­μερινή 10.10.1999.

14.    Παπαδάκης Ν, Γερουλάνος Σ, Σοφιανός Ε, Ασκητοπούλου Ε, Αλιβιζάτος Π., Βαράκης Ι., Κωστόπουλος Γ, Zilles Κ, Βλαχογιάννης Ι.: Ο νέος νόμος για τις μεταμοσχεύσεις. Εφημ. Καθημερινή 26.9.1999 σ. 26 και στο Ιατρικό Βήμα, Ιαν.-Φεβρ. 2000.

15.    Youngner SJ. Defining death. A superficial and fragile consensus. Arch. Neurol. 1992; 49: 570-572.

16.    Truog RD. Is it time to abandon brain death? Hastings Cent Rep (United States) 1997; 27:29-37.

17.    Shewmon DA. The semantic confusion surrounding "brain death". Arch. Neurol. 1989; 46:603. Letter to the Editor.

18.    Cranford R. Even the dead are not terminally ill anymore. Neurology 1998; 51:1530-1531

19.    Shewmon DA. Recovery from "Brain Death": A neurologist's apologia, Linacre Quarterly, February 1997,31-96

20.    Taylor RM. Reexamining the definition and criteria of death, Sem. Neurol. 1997; 17:265-270

21.    Nuutinen LS, Alahuhta SM, Heikkinen JE. Nutrition during ten-week life support with successful fetal outcome in a case with fatal brain damage. I Parent Ent. Nutr. 1989; 13:432-435

22.    Bernstein IM, Watson M, Simmons GM, Catalano PM, Davis G, Collins R. Maternal brain death and prolonged fetal survival. Obstetrics & Gynecol. 1989; 74:434-437

23.    Καρακατσάνης Κωνστ. Γ.: "Εγκεφαλικός θάνατος". Β' εκδ., Univercity Studio Press, 2001

24.    Aβραμίδης Aθ. Β.: Οι μεταμοσχεύσεις, ο ν.2737/99 και η Ιατρική. Περιοδ. Πειραϊκή Εκκλησία, Νοέμβρ. 1999

25.    Αβραμίδης ΑΘ. Β. : Ευθανασία. Εκδ. "Ακρίτας", 1995.

26.    Αβραμίδης Αθ. Β.: Μεταμοσχεύσεις, προ­βληματισμοί και διλήμματα. Εκδ. Τήνος 2002

27.    Αβραμίδης Αθ. Β.: Η επιμήκυνσις των ορίων του "κλινικού θανάτου" κατά την καρδιακήν ανακοπήν. Διατριβή επί Υφηγεσία, 1964

28.    Taylor RM. Reexamining the definition and criteria of death, Sem. Neurol. 1997;17:265-270

29.    Κεντρικό Συμβούλιο Υγείας (ΚΕ.Σ.Υ.). Βλέπε εις: Διάγνωση Εγκεφαλικού Θανάτου. Απόφαση 9 της Oλομέλειας του ΚΕ..Σ.Υ. της  20.3.1985, Αθήνα 1987

30.    Κορναράκης Ι.: Από τις αιρέσεις της αυλής μας, Eφημ.Ορθόδοξος Τύπος 5.4.2002

31.    Μαντζαρίδης Γ.: Πνευματική ηθική και πα­θολογία των μεταμοσχεύσεων. Εις το «Εκκλησία και Μεταμοσχεύσεις», σσ. 271-278. Στo Νο 1

32.    Στρατηγόπουλος Κ., Πρωτοπρεσβύτερος: Στα πρόθυρα μιας "Θεολογίας" της ευθανασίας; 25 ερωτήματα ζητούν απάντηση. Περιοδ. Παρακατα­θήκη, Ιαν.-Φεβρ. 2002, τ. 22 σσ. 17-21

33.    Χατζηνικολάου Νικ.,  Αρχιμανδρίτης: Ελεύθεροι  από  το  Γονιδίωμα. Προσεγγίσεις Ορθόδοξης  Βιοηθικής.    Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας. Εκδόσεις Σταμούλη Α.Ε. (Πρόκειται για συλλογή ομιλιών και άρθρων, τρία των οποίων υπό το Κεφάλαιον: Μεταμοσχεύ­σεις -Δωρεά Όργάνων, σσ. 311-347).

Πηγή: "Παρακαταθήκη" ΝΟΕ-ΔΕΚ 2003
πηγή διαδικτύου Άλοψις 

____________________

Διαβάστε περισσότερα για   Μεταμοσχεύσεις