Γνησία καί νόθος Θεολογία. Θεολογία καί ἐμπειρία κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ καί τήν Ἀγιορειτική Παράδοση. Μέρος Γ'. Π. Γεώργιος Καψάνης

Προϋποθέσεις ἀληθοῦς ἐμπειρίας τοῦ Θεοῦ

Τρίτη βασική θεολογική προϋπόθεσις εἶναι ὅτι καμμία ἐμπειρία καί θελολογία δέν ἠμπορεῖ νά εἶναι ἀσφαλής καί γνησία, ἐφ’ ὅσον ἀποτελεῖ ἀτομική ἐμπειρία καί δέν κατοχυρώνεται μέσα στήν  καθολική ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας.  Διά τῶν Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας οἰκειούμεθα τή θεία Χάρι καί αὐτῆς τῆς Χάριτος λαμβάνουμε τήν ἐμπειρία.
Οἱ ἐκτός ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας ἀτομικές ἐμπειρίες κινδυνεύουν νά εἶναι ψυχολογικές ἤ δαιμονικές καί πάντως ὄχι τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ. Αὐτὸν τόν κίνδυνο διατρέχουν μέλη τῆς Ἐκκλησίας πού ζητοῦν τέτοιες ἐμπειρίες χωρίς μυστηριακή ζωή, χωρίς ἀκραιφνῶς ὀρθόδοξο πίστι καί χωρίς ὑπακοή σέ ἀπλανῆ Πνευματικό Πατέρα.
Πολλές τέτοιες λανθασμένες ἐμπειρίες καί θεολογίες ἀνεπτύχθησαν στήν Δύσι μέ τήν μορφή μάλισα θεολογικῶν κινημάτων, ὅπως ὁ γνωστός pietismus πού δέν ἄφησε ἀνεπηρέαστους καί ἰδικούς μας κύκλους.

Τετάρτη προϋπόθεσις γνησίας ἐμπειρίας τοῦ Θεοῦ εἶναι ὅτι ἀφορᾷ τόν ὅλο ἄνθρωπο ὡς ψυχοσωματική ἑνότητα καί ὄχι ἕνα τμῆμα τοῦ ἀνθρώπου, π.χ. μόνο τό συναίσθημα ἤ μόνο τό νοῦ ἤ μόνη τήν ψυχή χωρίς τήν συμμετοχή τοῦ σώματος. Ὅπως στήν πτῶσι καί στή ἁμαρτία συμμετέχει ὁ ὅλος ἄνθρωπος (τό τριμερές τῆς ψυχῆς καί τό σῶμα), ἔτσι καί στήν μετάνοια καί θέωσι συμμετέχει ἐπίσης καί ἡ ψυχή καί τό σῶμα.
Γι’ αὐτό ἄλλωστε ἀπαιτεῖται κάθαρσις καί ἀπάθεια τοῦ ὅλου ἀνθρώπου καί προσευχή, στήν ὁποία συμμετέχει ὁ ὅλος ἄνθρωπος. Ἡ προσευχή τοῦ Ἰησοῦ δέν εἶναι μόνο νοερά ἀλλά καί καρδιακή, στήν ὁποία συμμετέχει καί τό σῶμα (εἰσπνοή-ἐκπνοή, ἐκφώνησις εὐχῆς διά τοῦ στόματος στά πρῶτα στάδια, μετάνοιες, κατανυκτικά δάκρυα καί σαυροκοπήματα). Λέγει χαρακτηριστικά ὁ ἅγιος Παλαμᾶς.
«Ὡς γάρ τοῖς τῶν αἰσθήσεων καί φθαρτῶν ἡδονῶν ἀντεχομένοις τό τῆς ψυχῆς ἐπιθυμοῦν ὅλον κενοῦται πρός τήν σάρκα καί διά τοῦτο ὅλοι σάρκες γίνονται καί τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ κατά τό γεγραμμένον οὐκ ἔνι καταμένειν ἐν αὐτοῖς, οὕτω τοῖς ἀνυψώσασι τόν νοῦν πρός τόν Θεόν
καί τοῦ θείου πόθου τήν ψυχήν ἐξηρτημένοις, καί ἡ σάρξ μετασκευαζομένη συνανυψοῦταί τε καί συναπολαύει τῆς  θείας κοινωνίας καί κτῆμα καί αὐτὴ γίνεται καί οἴκημα  Θεοῦ, μηκέτ’ ἐνοικουροῦσαν ἔχουσα τήν πρός Θεόν ἔχθραν, μηδέ κατά τοῦ πνεύματος ἐπιθυμοῦσα»30.
Καί ἀλλοῦ τονίζει χαρακτηριστικά:
«Λαμβάνει γάρ οὐχ ἡ ψυχή μόνον τόν ἀρραβῶνα τῶν μελλόντων ἀγαθῶν, ἀλλά καί τό σῶμα τό συνδιανῦον τόν πρός ταῦτα τοῦ εὐαγγελίου δρόμον»31.
Ἡ δέ θεία ἡδονή, τήν ὁποία ὁ ὑπερβάς κάθε ἁμαρτωλή ἡδονή γεύεται «κατά τήν προσευχήν αἰσθήσει νοερᾷ», μετασκευάζει «καί τό σῶμα πρός τόν ἀπαθῆ καί θεῖον ἔρωτα»32..

Πέμπτη προϋπόθεσις γνησίας ἐμπειρίας τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ συνεργία Θεοῦ καί ἀνθρώπου.  Τήν θέωσι, κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο, ἐνεργεῖ ὁ Θεός καί πάσχει ὁ ἄνθρωπος.  Τό πάσχειν ὅμως τήν θέωσι δέν σημαίνει ὅτι ὁ Χριστιανός παθητικά ἀναμένει τήν θεώσι. Ἡ θεωρία-θέα τοῦ Θεοῦ προϋποθέτει πάντα τήν πρᾶξι.  Πρᾶξις δέ εἶναι ὁ ἀγώνας γιά τήν τήρησι τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, τήν κάθαρσι ἀπό τά πάθη, τήν ἄσκησι, τήν ἡσυχαστική προσευχή.
Ἡ θέα τοῦ Ἀκτίστου Φωτός, ὅπως συνάγεται ἀπό τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, εἶναι ἡ ὑψίστη ἐπί γῆς ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ, θεοπτία καί θεογνωσία.  Λίγοι δέ σέ κάθε γενεά ἀξιώνονται αὐτῆς τῆς ἐμπειρίας. Ὅλοι ὅμως οἱ πιστοί χριστιανοί παρηγοροῦνται καί ἐνισχύονται, γνωρίζοντας ὅτι εἶναι δυνατή ἀπό τήν παροῦσα ζωή ἡ ἔλλαμψις καί μέθεξις τοῦ Θείου Φωτός πού ἀποτελεῖ καί τά προοίμια τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ.
Παραπέμποντας ὁ ἅγιος Γρηγόριος στόν Μέγα Μακάριο θεωρεῖ ὅτι «ἡ τοῦ ἐπουρανίου φωτός ἐν ἀποκαλύψει καί δυνάμει τοῦ πνεύματος ἔλλαμψις» εἶναι «τό ἐντελές τοῦ χριστιανισμοῦ μυστήριον» καί τό «τέλειον μυστήριον τῆς χάριτος», τό ὁποῖον ἀποτυγχάνουν νά ἀπολαύσουν ὅσοι νομίζουν ὅτι φωτισμός τοῦ Πνεύματος εἶναι «ἡ διά νοημάτων γνῶσις»33.
Οἱ ἀρνούμενοι ὅτι ὁ Θεός στούς θεουμένους ὁρᾶται «ὡς φῶς ὑπέρ φῶς», πιστεύοντας ὅτι λογικῶς μόνο θεωρεῖται ὁ Θεός, ὁμοιάζουν μέ τούς τυφλούς, οἱ ὁποῖοι «τῆς τοῦ ἡλίου θέρμης μόνης ἀντιλαμβανόμενοι τοῖς ὁρῶσιν ἀπιστοῦσιν ὅτι καί φαιδρός ἐστιν ὁ ἥλιος», μένουν δέ καί «ἀνέραστοι πρός τόν αὐτοπτικόν καί αὐτονόητον ἐκεῖνον ἔρωτα»34.
Ποία ἀνθρωπολογική σημασία ἔχει τό γεγονός τῆς θέας τοῦ Ἀκτίστου Φωτός καταδεικνύει ἡ μαρτυρία τῶν νηπτικῶν καί τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, ὅτι τό φῶς τό ὁποῖο βλέπουν ἐντός αὐτῶν οἱ θεούμενοι εἶναι «τό τῆς θεώσεως αὐτῶν ἔνδυμα».
Ὁ ἅγιος Παλαμᾶς παραπέμποντας στίς ἐμπειρίες τῶν παλαιῶν καί συγχρόνων του Ἁγίων προσπαθεῖ νά κρύψῃ τίς ἰδικές του ἐμπειρίες.  Τοῦτο ὅμως δέν τό κατορθώνει πάντα.
Ὁμιλῶν περί τῆς κατά τήν καθαρά προσευχή συμβαινούσης ἐκστάσεως ἤ θείας ἁρπαγῆς, ἡ ὁποία εἶναι τοκετός τῆς καθαρᾶς προσευχῆς, λέγει πῶς θεᾶται τό Ἄκτιστο Φῶς:
«μήτε μέντοι πρός τά κάτω περαινόμενον, μήτε πρός τά ἄνω, μητ’ ἐπί τά πλάγια, καί πέρας ὅλως οὐχ ὁρᾷ τοῦ  ὁρωμένου καί περιλάμποντος αὐτόν (τόν νοῦν) φωτός, ἀλλ’ ὥσπερ ἄν εἴ τίς ἦν ἥλιος ἀπειροπλασίως  λαμπρότερος τε καί μείζων τοῦ παντός·  μέσον δ’ ἕστηκεν αὐτός, ὤν ὅλος ὀφθαλμός»35.

* * *

Ἡ ἁγία μας Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία ἔχει τήν ἀληθῆ περί θεώσεως διδασκαλία, διότι εἶναι ἡ ἴδια κοινωνία θεώσεως. Οὐδέποτε δέ ἔπαυσε νά προσφέρῃ στόν κόσμο τά φωτόμορφα τέκνα της, τά ὁποῖα ἠλλοιώθησαν «ὀθνείαν ἀλλοίωσιν εὐπρεπεστάτην». Τέτοιος ἦταν καί στήν γενέα μας ὁ προσφάτως κοιμηθείς μακαρίτης Ἁγιορείτης Γέρων π. Σωφρόνιος Σαχάρωφ. Ἀξιώθηκε ἀπό τόν Θεό νά μᾶς παραδώσῃ τήν ἐμπειρία τοῦ Γέροντος ἁγίου Σιλουανοῦ τοῦ Ἄθω καί τήν ἰδική του προσωπική ἐμπειρία τῆς θέας τοῦ Θεοῦ, ἀνανεώνοντας γιά τήν ἐποχή μας τήν νηπτική παράδοσι τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Τό τελευταῖο ἔργο του «Ὀψόμεθα τόν Θεόν καθώς ἐστι» μᾶς δίδει αὐτήν τήν πολύτιμο μαρτυρία.
Συνοψίζοντας ὅλα τά ἀνωτέρω λέγομε, ὅτι ἐμπειρία θεοπτίας καί θεολογία στήν ἁγία μας Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία περιχωροῦνται καί μαρτυροῦν γιά τήν φιλάνθρωπο ἀλήθεια τοῦ Εὐαγγελίου τῆς Ἐκκλησίας, ὅτι δήλ.  «ἄνθρωπος γίνεται Θεός, ἵνα θεόν τόν Ἀδάμ ἀπεργάσηται»36.

____________________________________________________________

30. Γρηγορίου Παλαμᾶ Ἔργα, ἔνθ’ ἀνωτ. τ. 2, 136,27.
31.Ἔνθ’ ἀνωτ.τ.2, 220,1.
32.Ἔνθ’ ἀνωτ. τ.2, 218, 6-8.
33.Ἔνθ’ ἀνωτ. τ.2, 172, 20-28.
34.Ἔνθ’ ἀνωτ. τ.2, 170, 5-22.
35.Ἔνθ’ ἀνωτ. τ.2, 196, 5-13.
36.Μηνιαῖον Μαρτίου, Δοξαστικόν Αἴνων, τῇ ΚΕ΄ Μαρτίου. Πρβλ. Μ.Ἀθανασίου ἔργα, Ε.Π.Ε. Θεσ/νίκη 1975, τ.1, σελ. 366, στίχ. 25: «αὐτός (ὁ Λόγος) γάρ ἐνηνθρώπησεν, ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν» καί τ. 3 σελ. 298, στίχ. 15.

Ἐκδόσεις Ἱερᾶς Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου
Ἅγιον Ὄρος
2000

σελ. 54-62

Ἐπιμέλεια κειμένου και πηγή στο Διαδίκτυο  Ἀναβάσεις

Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς - Ἀρχιμ. Γεώργιος Καψάνης