Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ Χριστιανισμός καί τό Ἰσλάμ. Πρωτ. Βασιλείου Γεωργοπούλου

Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ Χριστιανισμός καί τό Ἰσλάμ

Τοῦ Πρωτ. Βασιλείου Ἀ. Γεωργοπούλου, Λέκτωρος Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ

Τή δεύτερη Κυριακή τῶν Νηστειῶν τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἡ Ἐκκλησία μας προβάλλει καί τιμᾶ γιά δεύτερη φορά μέσα στό ἐκκλησιαστικό ἔτος μιά κορυφαία πατερική φυσιογνωμία, τόν Ἅγιο Γρηγόριο, Ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, τόν Παλαμᾶ.
Τό γεγονός αὐτό εἶναι μιά καλή ἀφορμή, γιά νά προσεγγίσουμε ἀπό ὀρθόδοξης πλευρᾶς, μέ ὁδηγό μας τό πρόσωπο τοῦ ἱεροῦ Πατέρα, ὁ ὁποῖος ἐκφράζει τήν ἐκκλησιαστική διδασκαλία κατά τρόπο ἀκέραιο, αὐθεντικό, σαφῆ καί κρυστάλλινο, μιά θεωρία, πού ὑπάρχει στή σύγχρονη, ἑτερόδοξη κυρίως ἀκαδημαϊκή διανόηση (π.χ. Karl Josef Kuschel, Bertold Klappert, Smail Balić, Jonathan Magonet, Thomas Nauman) κ.ἄ. καί σχετίζεται ἄμεσα καί μέ τήν προβληματική τῶν σύγχρονων διαθρησκειακῶν διαλόγων.


Πρόκειται γιά τή θεωρία τῶν λεγομένων «Ἀβρααμικῶν θρησκειῶν», πού ἀρχικά πρωτοδιατυπώθηκε ἀπό τόν Γάλλο Ἰσλαμολόγο καί μυστικιστή τόν Louis Massignon (1883–1962). Σύμφωνα μέ τόν πυρήνα τῆς ἐν λόγῳ θεωρίας οἱ τρεῖς μονοθεϊστικές θρησκεῖες, Χριστιανισμός, Ἰουδαϊσμός καί Ἰσλάμ ἔχουν: α) κοινό πατέρα τόν Ἀβραάμ,  
β) κοινή ἀφετηρία καί ἀναφορά, τήν πίστη τοῦ Πατριάρχη Ἀβραάμ στόν ἕνα Θεό καί  
γ) τό κοινό καθῆκον τοῦ πιστοῦ νά ὑπακούει στό θέλημα τοῦ Θεοῦ¹.

Ἀνάλογη προβληματική σχετικά με τήν ὁμολογία τῆς πίστης στόν Ἀβραάμ καί τήν ἀντίληψη, ὅτι οἱ Μουσουλμάνοι προσεύχονται μαζί μέ τούς χριστιανούς στόν ἕνα Θεό θά υἱοθετηθεῖ ἐπισήμως ἀπό τήν Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία κατά τή Β΄ Βατικάνεια Σύνοδο².
Στά πλαίσια τῶν διαθρησκειακῆς προβληματικῆς ἡ ἐν λόγῳ θεωρία προτείνεται καί καλλιεργεῖται μέ σκοπό τήν ὑπέρβαση τῆς ἱστορικῆς ἀντιπαλότητας καί τῆς θρησκευτικῆς βίας, μέ τήν ὑποτιθέμενη ἀνάδειξη τῆς κοινῆς προέλευσης καί τῶν κοινῶν στοιχείων αὐτῶν τῶν θρησκειῶν.
Οἱ τρεῖς αὐτές θρησκεῖες, σύμφωνα μέ τόν Karl Josef Kuschel, ἕνα σημαντικό ἐκφραστή της, εἶναι ἀδέλφια ὡς πρός τήν πίστη στόν Θεό τοῦ Ἀβραάμ³.
Ἔμφαση δίνεται στόν ἕνα Θεό, στήν ὑπερβατικότητά του καί στή διάκρισή του ἀπό τόν κόσμο. Ταυτοχρόνως μέ ἐξεζητημένες ἀναλύσεις προσπαθοῦν νά ὑπερβοῦν ἤ καί νά συνθέσουν ὄχι μόνο τίς διαφορετικές θεολογικές ἀρχές ἀλλά καί τούς διαφορετικούς τρόπους κατανόησης καί αὐτοῦ τοῦ προσώπου τοῦ Πατριάρχη Ἀβραάμ, πού ὑπάρχουν μεταξύ τῶν τριῶν θρησκειῶν.

Στήν ἴδια συνάφεια ἀπό τούς ὑποστηρικτές τῆς ἐν λόγῳ θεωρίας χρησιμοποιοῦνται καί οἱ ὅροι «Ἀβρααμική οἰκουμένη», «Ἀβρααμικό πνεῦμα» καί «Ἀβρααμική πνευματικότητα».
Εἶναι βάσιμη ὅμως αὐτή ἡ θεωρία; Ἀποτελεῖ σωστό μοντέλο προσέγγισης καί ἀλληλοκατανόησης ἀνθρώπων διαφορετικῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων;
Μπορεῖ νά γίνει ἀποδεκτός ὁ ἰσχυρισμός ὅτι καί οἱ τρεῖς θρησκεῖες εἶναι ἀδέλφια ὡς πρός τήν πίστη στόν ἕνα καί τόν αὐτόν Θεό;

Σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἰδιαιτέρως ὅσο ἀφορᾶ τό σκέλος τῆς σχέσης Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ, ἀναμφισβήτητα ὄχι.   Ὁ ἱερός Πατέρας γνώρισε τό Ἰσλάμ κατά τή διάρκεια τῆς αἰχμαλωσίας του ἀπό τούς Τούρκους τό 1354, διαλέχθηκε τρεῖς φορές μέ ἐκπροσώπους του, ὁμολόγησε καί διατύπωσε μέ σαφήνεια τήν Ὀρθόδοξη χριστιανική διδασκαλία, ἐπεσήμανε τόν ριζικῶς διαφορετικό περιεχόμενο καί τόν τρόπο κατανόησης τοῦ Θεοῦ, πού ὑπάρχει μεταξύ Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ⁴, ὅπως ἐπίσης καί τό διαφορετικό τρόπο κατανόησης τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ⁵.

Τονίζει μέ σαφήνεια σχετικά μέ τίς θεολογικές ἀφετηριακές προϋποθέσεις τοῦ Ἰσλάμ: «Τόν δέ Μεχουμέτ (σ.Σ. τόν Μωάμεθ) οὔτε παρά τῶν προφητῶν εὑρίσκομεν μαρτυρούμενον οὔτε τί ξένον εἰργασμένον καί ἀξιόλογον πρός πίστιν ἐνάγον. Διά τοῦτο οὐ πιστεύομεν αὐτῷ οὐδέ τῷ παρ᾽ αὐτοῦ βιβλίῳ»⁶.
Μέ ἀφορμή μάλιστα τίς ἰσλαμικές ἀντιλήψεις περί Χριστοῦ ἐπισημαίνει στό ποίμνιό του: «Προσέχετε μή εὑρεθῆτε ὅπως αὐτοί ἐδῶ, πού, ἐνῶ τόν τεχθέντα ἀπό τήν Παρθένο τόν ὀνομάζουν Λόγο τοῦ Θεοῦ καί πνοή Του καί Χριστό, δηλαδή Θεάνθρωπο, ἔπειτα τόν ἀποφεύγουν φρενοβλαβῶς καί τόν ἀθετοῦν σάν νά μή εἶναι Θεός»⁷.

Ὑπογράμμιζε στίς συζητήσεις του ὅτι κατά τή χριστιανική πίστη τό ἕνας Θεός εἶναι ἀλληλένδετο, ἀδιάσπαστο καί μέ τό Τριαδικός.  «Ἕν γοῦν τά τρία και τά τρία ἕν»⁸.
Ὁ χριστιανός ὁμιλεῖ πάντοτε σχετικά μέ τό μυστήριο τοῦ Θεοῦ γιά «Τριάδα ἐν Μονάδι, Μονάδα ἐν Τριάδι καί Μονάδα ἅμα καί Τριάδα», πράγμα ἀδιανόητο γιά τό Ἰσλάμ, ὅπως φυσικά καί γιά τόν Ἰουδαϊσμό. «Οὐκοῦν ὁ Θεός τρία, καί τά τρία ταῦτα εἷς ἐστι Θεός και δημιουργός»⁹.

Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς δέν παρέλειψε ἐπίσης νά ἀναδείξει στίς συζητήσεις του μέ τούς Μουσουλμάνους ὅτι καί τά κοινά ἐξωτερικά στοιχεῖα, πού ὑπάρχουν (π.χ. προσευχή, ἐλεημοσύνη) ἔχουν διαφορετική θεολογική ἀφετηρία καί δέν προϋποθέτουν ἁπλῶς μιά κοινή μονοθεϊστική ἐκδοχή τοῦ Θεοῦ¹⁰.

Ἡ ἐπιχειρηματολογία τοῦ ἱεροῦ Πατέρα βεβαίως δέν ἐξαντλεῖται στά ὅσα ἐνδεικτικῶς ἐπισημάναμε, πλήν ὅμως εἶναι ἱκανά, νομίζουμε, νά δείξουν τή μεγάλη διαφορά, πού ὑπάρχει μεταξύ Χριστιανικῶν, Ἰσλαμικῶν ἀλλά καί τῶν Ἰουδαϊκῶν ἀντιλήψεων κατ᾽ ἐπέκταση.
Δέν εἶναι τυχαῖο μάλιστα τό γεγονός ὅτι ἡ ἀπόλυτη πιστότητα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ στά δεδομένα τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ θείας Ἀποκαλύψεως, δέν τόν ὁδηγεῖ σέ ἀβαρίες περί τήν πίστη παρά τίς ταλαιπωρίες τῆς αἰχμαλωσίας του.
Ταυτοχρόνως ὅμως τόν ὁδηγεῖ νά κατανοήσει μέ χριστολογική προοπτική καί αὐτή τή θέση ἑνός ἀλλόδοξου συνομιλητῆ του «ὅτι θά ἔλθει κάποτε καιρός, πού θά συμφωνήσουμε μεταξύ μας», ἀναφέροντας: «Συνεθέμην γάρ μνησθείς τῆς τοῦ Ἀποστόλου φωνῆς, ὅτι ἐπί “τῷ ὀνόματι Ἰησοῦ Χριστοῦ πᾶν γόνυ κάμψει καί πᾶσα γλῶσσα ἐξομολογήσεται ὅτι Κύριος Ἰησοῦς Χριστός εἰς δόξαν Θεοῦ Πατρός”, τοῦτο δ᾽ ἔσται πάντως ἐν τῇ Δευτέρᾳ παρουσίᾳ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ»¹¹.

Σύμφωνα μέ τόν π. G. Florofsky «ἠμποροῦμεν νά θεωροῦμεν τόν Ἅγιον Γρηγόριον Παλαμᾶν ὡς ὁδηγόν μας καί διδάσκαλον εἰς τήν προσπάθειάν μας νά θεολογοῦμεν ἀπό τῆς καρδίας τῆς Ἐκκλησίας»¹².
 Εἶναι σαφές ὅτι μέ βάση τή διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἡ θεωρία περί «Ἀβρααμικῶν θρησκειῶν» εἶναι πολλαπλῶς ἐλλειμματική καί ἱστορικά ἀνέρειστη.


Ὑποσημειώσεις:

1. Περιεκτική παρουσίαση τοῦ θέµατος, τίς διάφορες παραµέτρους του καί τή σχετική εἰδική
βιβλιογραφία βλ. Fr. Eiβler, Abrahamische Ökumene, στό EZW Materialdienst. Zeitschrift für
Religions und Weltanschauungsfragen 73(2010), σσ. 72- 76. Πρβλ.  Τοῦ ἰδίου,Vom Dialog zum Trialog? Der christli- ch – muslimische  Dialog im Angesicht des Judentums, στό EZW Materialdienst 72(2009), σσ. 243- 256.
2. Βλ. Lumen Gentium, 16. H. Denzinger – P.Hünermann, Enchiridion  symbolorum…,
199137, 4160.
3. Βλ. Fr. Eiβler, Vom Dialog zum Trialog? , ωπ.π., σ. 244.
4. Βλ. (Ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ Ἐκκλησία, 8-9, 15, 17, 23,27. ΕΠΕ 7, 166-168, 175, 177,
182, 188. Διάλεξις πρός Χιόνας, 6, ΕΠΕ 7, 214.
5. Βλ. Διάλεξις πρός Χιόνας, 6. ΕΠΕ 7, 214.
6. Βλ. (πιστολή πρός τήν ΕαυτοΘ (κκλησία, 24,
ΕΠΕ 7, 184.
7. Βλ.  (πιστολή  πρός τήν  ἑαυτοῦ ἐκκλησία, 33, ΕΠΕ 7, 195. ἐπιστολή ὅτε ἐάλω, 7, ΕΠΕ  7, 202, Διάλεξις πρός Χιόνας, 10, 12 ΕΠΕ 7, 216, 218–
220.
8. Βλ. Διάλεξις πρός Χιόνας, 6. ΕΠΕ 7, 214. 9. Βλ. Διάλεξις πρός Χιόνας,
9. ΕΠΕ 7, 216.
10.  Βλ. ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ ἐκκλησία, 14, 35, ΕΠΕ 7, 172, 196.
11. Βλ. ἐπιστολή πρός τήν ἑαυτοῦ ἐκκλησία, 29. ἐπιστολή ὅτε ἐάλω, 11, ΕΠΕ 7, 190, 208.
12. Βλ. π. George Florofsky, Ὁ  ἅγ. Γρηγόριος Παλαµᾶς καί ἡ πατερική 
παράδοσις, στό Ἁγ. Γραφή - Ἐκκλησία - Παράδοσις, (µετ. Δηµ. Τσάµη), Θεσσαλονίκη 1976, σ. 165.

Ορθόδοξος Τύπος 16 Μαρτίου 2012 Ἀρ. Φύλ. 1919