Ἡ περί θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Παναγιώτου Μπρατσιώτου

Ἡ περί θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας

Παναγιώτου Μπρατσιώτου    Θεολογία 42, σελ. 30-42, Ἀθήνα 1971

Κεντρική καί ἀρκούντως χαρακτηριστική διδασκαλία τῆς Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἶναι ἡ «περί θεώσεως τοῦ ἄνθρωπου».

Ἡ διδασκαλία αὔτη διατυπωθεῖσα τό πρῶτον ὑπό τοῦ Μικρασιάτου τήν καταγωγήν Πρεσβυτέρου, εἴτα δέ καί Ἐπισκόπου της Ἐκκλησίας τοῦ Λουγδούνου (Λυών) τῆς Νοτίου Γαλατίας, Εἰρηναίου, βραδύτερον δέ καί ὑπό τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀλεξανδρείας Μέγ. Ἀθανασίου λαμπρυνθεῖσα καί ἐμπεδωθεῖσα ἔχει ὡς ἕξης: «Ὁ Θεός ἐγένετο ἄνθρωπος, ἴνα ἠμεῖς γενοίμεθα ὅ,τι Αὐτός ἐστίν», διδασκαλία ἤτις τυγχάνει ξένη πρός τόν Δυτικόν κόσμον, μάλιστα δέ τόν Προτεσταντικόν.

Ὅμως ἡ τιμή τῆς πρώτης συστηματικῆς θεμελιώσεως καί ἐπιστημονικῆς διατυπώσεως τῆς διδασκαλίας ταύτης ἐν τή Δύσει καί δή ἐν τή Γαλλική γλώσση, ἀνήκει εἰς τήν ἐν Παρισίοις ἐγκατεστημένην Ρωσίδα τήν καταγωγήν θεολόγον Myrra Lot - Borodine δημοσιεύσασαν εἰδικήν πραγματείαν ἐν τή Revue de l ' histoire de Religion κατά τά ἔτη 1930-1932.

Ἡ πραγματεία δέ αὔτη ἀνεδημοσιεύθη εἰς β' ἔκδοσιν τό 1970 ἐν τή σειρά τῶν ἐκδόσεων τῆς Bibliotheque Oecumenique (Editions du Gerf ) ὑπό τήν ἐνθάρρυνσιν τοῦ ἐπιφανοῦς Γάλλου καρδιναλίου καθηγητοῦ τῆς Θεολογίας Jean Danielou προτάξαντος μάλιστα καί ἐμπεριστατωμένην ὅσον καί ἐγκάρδιον εἰσαγωγήν εἰς τήν ἔκδοσιν ταύτην (σέλ. 9-18), εἰσαγωγήν ἀνατρέχουσαν μέχρι τῆς ἱστορικῆς περιόδου τῶν ἐτῶν 1930-1950, ἐποχῆς τῆς ἐν τή Δύσει ἀνακαλύψεως καί μελέτης τοῦ Βυζαντινοῦ μυστικισμοῦ, τοῦ ὁποίου αἵ ἀρχαί ἀνάγονται μέχρι τοῦ Ὠριγένους, Γρηγορίου τοῦ Νύσσης, τοῦ συγγραφέως τῶν εἰς Διονύσιον τόν Ἀρεοπαγίτην ἀποδιδόμενων συγγραμμάτων, ἔτι δέ καί Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ καί ἄλλων, ὧν τήν ἄμεσον ἐπίδρασιν, ὡς καί τοῦ βιβλίου τοῦ R. Otto ὑπό τήν ἐπιγραφήν Das Heilige ἐδέχθη καί ἡ μνημονευθεῖσα Ρωσίς συγγραφεύς.

Ἄς σημειωθῆ δ' ἐνταύθα ὅτι ἡ μνημονευθεῖσα β' ἔκδοσις τοῦ ἐν λόγω ἔργου περιέχει καί ἄλλας δύο συγγενεῖς, ἀξιόλογους δέ θεολογικός πραγματείας, μίαν ὑπό τόν τίτλον La doctrine dela Grace et dela Liberte dans l ' Orthodoxie Grecque - orientale καί ἑτέραν ὑπό τόν τίτλον La beatitude dans l' Orient Chretien. Mysterium Spei.

Ἐπί τούτοις δέ σημειωθήτω e νταύθα ὅτι παρ' ἠμίν ἡ πρώτη περί τοῦ θέματος τῆς «θεώσεως» δημοσιευθεῖσα ἀξιόλογος θεολογική ἐργασία εἶναι ἡ συγγραφεῖσα ὑπό τοῦ τότε μέν Ὑφηγητοῦ, νῦν δέ Καθηγητοῦ τῆς Ἱστορίας τῶν Δογμάτων ἐν τῷ Ἐθνικῶ Πανεπιστημίω κ. Ἀνδρέου Θεοδώρου ὑπό τόν τίτλον «Ἡ περί θεώσεως τοῦ ἄνθρωπου διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων μέχρις Ἰωάννου τοῦ Δαμάσκηνου» (1956).

Τό θέμα δέ τοῦτο προετιμήσαμεν καί ἠμεῖς πρός ἀνάπτυξιν Γερμανιστί ἐν τή Φλαμανδική Ἀκαδημία τῶν ἐπιστημῶν κ. λ.π. τῶν Βρυξελλῶν γενομένην τήν 13ην Μαΐου 1961 ἐν τή ἰδιότητι τοῦ Ξένου Ἑταίρου αὐτῆς, ἤτις ἀνακοίνωσις καί παρατίθεται ἐφεξῆς ἐν ἑλληνική μεταφράσει μετά τίνων προσθηκῶν (1 ).

Ἐπί τή εὐκαιρία ταύτη ἄς σημειωθῆ ἐνταύθα ὅτι ἀπό μέν ρωμαιοκαθολικῆς ἐπόψεως ἄξιαι μνείας τυγχάνουσι καί αἵ σχετικαί ἔργασιαί του Jules Gross, La divinisation du Chetien d ' apres les Peres Grecs ( Paris 1938) καί τοῦ L. Βaur Unterscuchungen u ber die Vergo ttlichungslehre in der Theologie der Griechischen Kirchenv a ter, ἤτις ἐδημοσιεύθη ἐν τή Theologische Quartalschrift 1916 καί 1920 (2) · ἐξ ἐπόψεως δέ προτεσταντικῆς, ἐκτός τῶν μεγάλων δογματοϊστορικῶν ἔργων τοῦ Ad. Harnack ἐφοδιασμένων μετά ὀξειῶν κρίσεων κατά τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας χαρακτηριζόμενης ὡς μειονεκτούσης καί αὐτοῦ του Ἰσλάμ (3) καί τοῦ Β. Seeberg, ἄξιαι μνείας εἶναι αἵ ἐργασίαι τοῦ Κ. Bornhauser, Die Verg o ttlichungslehre des Athanasius und des Joh. Damascenes (1903) πρβλ. Α. Ν yg ren, Eros und Agape (1952).

Μετά δέ τήν βραχείαν ταύτην εἰσαγωγήν ἄς ἐξετάσωμεν διά βραχέων ἅ) τήν σχετικήν διδασκαλίαν τῶν Ἑλλήνων Πατέρων, β) τήν ἔναντί της διδασκαλίας ταύτης στάσιν τῆς Δύσεως καί γ) τήν συνοπτικήν βιβλικοθεολογικήν θεμελίωσιν τῆς ἐν λόγω διδασκαλίας, ὡς καί τάς πρός τήν ἑλληνικήν φιλοσοφίαν σχέσεις αὐτῆς.

I. Ἡ περί θεώσεως τοϋ ἄνθρωπου διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων.

Ἐν πρώτοις ὑπό τήν λέξιν «θέωσις» νοεῖται ἡ χάριτι θεία πνευματική καί ἠθική ἀναμόρφωσις ἐν τή θρησκευτική φύσει τοῦ πιστοῦ κατά τό παράδειγμα τοῦ θεανθρώπου Σωτῆρος, ὡς καί ἡ δί' αὐτοῦ μετά τοῦ ἐν Τριάδι Θεοῦ ἕνωσις αὐτοῦ.

Εἰσηγητής δέ τῆς διδασκαλίας ταύτης τῶν Ἑλλήνων πατέρων ἐγένετο, ὡς εἴπομεν, ὁ Εἰρηναῖος, ὁ πρῶτος μετά τόν ἀπόστολον Παῦλον σπουδαῖος θεολόγος καί ἱδρυτής τῆς ἐκκλησιαστικῆς θεολογίας, ὁ κατά τήν προσφυά παρατήρησιν τοῦ ἐπιφανοῦς Ἐλβετοῦ θεολόγου καί καθηγητού τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ζυρίχης Emil Brunner, ἐναντίον τοῦ Ad. Harnack, «τό πλήρωμα τοῦ χριστιανικοῦ κηρύγματος τῆς Καινῆς Διαθήκης καί ὅλης της βιβλικῆς θεολογίας εἰς ἑνότητα συγκροτήσας» (4), ὅστις Εἰρηναῖος ἐν τή εἰσαγωγή τοῦ ἐ' βιβλίου τοῦ μεγάλου ἔργου τοῦ Adversus Haereses (5) ἐδίδαξεν ὅτι «ὁ Θεός Λόγος ἐγένετο ὅ,τι ἠμεῖς ἐσμέν, ἴνα ἠμᾶς καταστήση ὅ,τι αὐτός ἐστι».

Κατά ταῦτα, ἤδη κατά τόν Εἰρηναῖον ἡ θέωσις ἀπετέλεσε τόν τελικόν σκοπόν τῆς δημιουργίας τοῦ ἄνθρωπου, συμφώνως ἄλλως τέ πρός τούς λόγους τοῦ Θεοῦ δημιουργοῦ του ἀνθρώπου (Γένεσις ἅ' 26).

Σημειωτέον δ' ὅτι τήν ἰδέαν ταύτην συναντῶμεν ὀλίγον βραδύτερον καί παρά τῷ Μεθοδίω καί τῷ Ἰππολύτω, ὡς καί παρά τοῖς Ἀλεξανδρινούς θεολόγοις Κλήμεντι καί Ὤ ριγένει. Τήν κλασικήν ὅμως διατύπωσιν τῆς ἰδέας ταύτης εὔρισκομεν, ὡς εἴπομεν, ὀλίγον βραδύτερον ἐν τή ρήτρα Ἀθανασίου τοῦ Μεγάλου· «Αὐτός γάρ ὁ τοῦ Θεοῦ Λόγος ἐνηνθρώπησεν, ἴνα ἠμεῖς θεοποιηθῶμεν» (6).

Ἤδη δέ ἡ διατύπωσις αὔτη περιέχει ἀμφότερα τά κύρια σημεῖα τῆς διδασκαλίας περί θεώσεως, τουτέστι τήν θεοποίησιν τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως ἐν τῷ Θεανθρώπω Ἰησοῦ Χριστῷ, ὡς καί τήν θεοποίησιν τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως παρά τοῖς πιστοῖς χριστιανοῖς, ἤτις εἶναι καρπός τῆς πρώτης.

Ἀμφότερα δέ τά σημεῖα ταῦτα στρέφονται περί τήν μυστικήν ἑνότητα τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως παρά τέ τῷ πρώτω καί τῷ δευτέρω Ἀδάμ, ἡ ὁποία ἑνότης εἶναι κύριον γνώρισμα καί θεμελιώδης ἰδέα τῆς τέ βιβλικῆς καί ἐν γένει τῆς χριστιανικῆς θεολογίας.

Ὅπως δήποτε δ' ἡ περί θεώσεως διδασκαλία, ἤτις ὡς εἴπομεν, ἀποτελεῖ ὁλόκληρον σύμπλεγμα ἰδεῶν καί συμπίπτει μετά τῆς περί λυτρώσεως διδασκαλίας, κατέλαβε κεντρικήν θέσιν οὐχί μόνον ἐν τῷ δογματικῶ συστήματι τοῦ Μ. Ἀθανασίου, ἀλλά καί ἐν γένει ἐν τή ἑλληνική Θεολογία.

Οἱ εὐγλωττότατοι ἐκπρόσωποι τῆς διδασκαλίας ταύτης ἤσαν, μετά τον’θανάσιον, Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός (7), Γρηγόριος ὁ Νύσσης (8), καί ἰδιαιτέρως Κύριλλος ὁ Ἀλεξανδρείας (9), παρά τῷ ὀόποιω ἡ διδασκαλία αὔτη εὗρε τήν μεγίστην ἐξέλιξίν της, βραδύτερον δέ ὁ λεγόμενος Ψευδοδιονύσιος Ἀρεοπαγίτης (10), Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής (11 ) καί Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός (12), ὅστις οὐ μόνον ἐσυνόψισε τήν διδασκαλίαν τῶν προγενεστέρων ἐκκλησιαστικῶν Πατέρων, ἀλλά καί ἐπεξήγησε τήν ἰδέαν ταύτην.

Ἀλλά καί εἰς τόν Μ. Βασίλειον δέν εἶναι ἄγνωστος ἡ διδασκαλία αὔτη (13), μόνον ὅτι οὗτος προσεκτικώτερον τοῦ ἀδελφοῦ αὐτοῦ Γρηγορίου τοῦ Νύσσης διατυπώνει τήν διδασκαλίαν ταύτην. Ἀλλά καί εἰς αὐτούς τούς Ἀντιοχεῖς, μάλιστα δέ εἰς τόν Χρυσόστομον καί τόν Κύρου Θεοδώρητον, δέν ἔμεινεν ὅλως ξένη ἡ διδασκαλία αὔτη, παρά τίνας ὀρθολογιστικᾶς ροπᾶς τῆς Σχολῆς αὐτῶν (14).

Ὁ Θεοδώρητος μάλιστα δέν διστάζει νά χρησιμοποίηση καί τήν λέξιν «θεοποίησις» (15). Ὅπως δήποτε δέ ἡ ἰδέα αὔτη διήκει διά μέσου της Βυζαντινῆς θεολογίας διαδραματίζουσα μάλιστα ἰδιαίτερον μέρος παρά Συμεών τῷ Νέω Θεολογῶ († l022), Νικολάω τῷ Μεθώνης († 1165) καί πρό παντός παρά Γρηγορίω τῷ Παλαμά κατά τόν IE' αἰώνα (16).

Ἀλλά καί ἐν τή Ρωσική καί τή συγχρόνω Ἑλληνική Θεολογία συντόνως σπουδάζεται ἡ διδασκαλία αὔτη (17), ἐν δέ τή Θεία Λειτουργία καί δή καί τή Βυζαντινή Ὑμνογραφία τονίζεται πολλάκις ἡ ἰδέα αὔτη ἀποτελοῦσα μίαν τῶν προσφιλέστερων ἐκφράσεων τῆς Ὀρθοδόξου εὐσέβειας.

Ἤδη ἄς προχωρήσωμεν εἰς τήν ἐξέτασιν τοῦ νοήματος τοῦ ἐν λόγω συμπλέγματος ἰδεῶν τῆς θεώσεως. Πρό παντός πρέπει ἡ ἔντονος, ἀλλά, ὡς θά ἴδωμεν, τάς ρίζας αὐτῆς ἐν αὐτή τή Βίβλω ἔχουσα λέξις «θέωσις» νά μή νοηθῆ ἐν πλωτινείω, δηλαδή ἐν πανθεϊστική ἔννοια. Ἐναντίον τῆς πανθεϊστικῆς ἐκδοχῆς τῆς λέξεως ἀντιτίθεται κατά πρῶτον λόγον ἡ σταθερά πίστις ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων Πατέρων εἰς τήν ἀπόλυτον ὑπερκοσμιότητα τῆς φύσεως τοῦ Θεοῦ, ἤτις ἰδιαιτέρως ἐν τοῖς ἔργοις τῶν Πατέρων τούτων ἀποκλείει τήν κατανόησιν αὐτῆς.

Πράγματι δ' ἀνυπέρβλητον χάσμα, κατά τούς Ἕλληνας Πατέρας, ὑφίσταται μεταξύ του ἀπείρου Θεοῦ καί τοῦ πεπερασμένου ἄνθρωπου ἡ δέ πίστις αὔτη ἀποτελεῖ τόν ἀκρογωνιαῖον λίθον τῆς Ἑλληνικῆς πατερικῆς θεολογίας. Τό σημεῖον μάλιστα τοῦτο τονίζεται λίαν ἐντόνως ἐν τή Δ' Οἰκουμενική Συνόδω τῆς Χαλκηδόνος (451) ἤδη ἐν σχέσει πρός τήν ἕνωσιν ἀμφοτέρων τῶν φύσεων ἐν τῷ Ἰησοῦ Χριστῷ. Τό δέ σύμβολον πίστεως τῆς Χαλκηδόνος περιγράφει τήν ἕνωσιν ἀμφοτέρων τῶν φύσεων τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ ὡς πραγματοποιηθεῖσαν «ἀσυγχύτως» καί «ἀτρέπτως» ἐναντίον τοῦ Μονοφυσιτισμοῦ, καί «ἀδιαιρέτως» καί «ἀχωρίστως» ἐναντίον τοῦ Νεστοριανισμοῦ.

Ἀλλά καί ἐν τή Ἑλληνική θεία Λειτουργία καί Ὑμνογραφία τονίζεται συχνάκις τό σημεῖον τοῦτο. Ἐν δέ τῷ ἀγώνι τῆς Ὀρθοδοξίας ἐναντίον τῆς μονοφυσιτικῆς ἐκδοχῆς τῆς θεώσεως τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως ἐν τῷ Ἰησοῦ Χριστῷ τονίζει ἐπανειλημμένως Ἀναστάσιος ὁ Σιναίτης (Ζ' αἰῶνος), ὅτι «θέωσις ἐστίν ἡ ἐ πῖ τό κρεῖττον ὕψωσις, οὐδαμῶς δέ μείωσις ἡ μετάστασις τῆς φύσεως».

Περαιτέρω δέ συνεχίζει «θέωσις σημαίνει ὅτι ὑψοί εἰς ὑ ψηλοτέραν λάμψιν, οὐ μήν τῆς οἰκείας φύσεως ἀλλοιωθέν» (18). Παρόμοιας δέ παρατηρήσεις εὐρίσκομεν καί ἐν τοῖς ἔργοις πάντων τῶν περί τήν διδασκαλίαν ταύτην ἀσχοληθέντων Πατέρων (19 ).

Ἡ θέωσις τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως προϋποθέτει εἴδικην πίστιν: α') ὅ τί ὁ Θεός εἶναι αὐτή ἡ προσωπική ἀγάπη πρός τούς ἀνθρώπους καί β') ὅτι ἡ ἀνθρωπίνη φύσις εἶναι συγγενής μετά τῆς θείας. Τό δέ νόημα τῆς θεώσεως ταύτης εἶναι ἡ ἀνύψωσις τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως εἰς τήν σφαίραν τοῦ Θείου καί ἡ πνευματική, μυστική μετά τοῦ Θεοῦ ἕνωσις.

Τά κύρια σημεῖα τῆς θεώσεως ταύτης εἶναι ὡς πρός μέν τό σῶμα ἡ ὑπερνίκησις τῆς ὕλης, ἡ πνευματοποίησις, τό ἀδιάφθορον καί ἡ ἀθανασία· ὡς πρός δέ τήν ψυχήν εἶναι ἡ πνευματική μυστική μεταμόρφωσις καί ἕνωσις μετά τοῦ Θεοῦ καί τῆς Χάριτος αὐτοῦ.

Ἡ ὀρθόδοξος ὅμως χριστιανική περί λυτρώσεως διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων πατέρων δέν ἔχει μόνον ἀρνητικήν, ἀλλά καί θετικήν ὄψιν. Ἐν τή λυτρώσει διά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ δέν πρόκειται τόσον, ὅσον ἐν τή Δύσει, περί ἁπλῆς ἄρσεως τῆς ἁμαρτίας καί ἁπλῆς δικαιώσεως καί συνδιαλλαγῆς τοῦ δημιουργήματος μετά τοῦ Δημιουργοῦ, ἀλλά μᾶλλον καί πρό παντός περί «ἀνακεφαλαιώσεως» τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως, ἴνα χρησιμοποιήσωμεν τήν ἔκφρασιν τοῦ Εἰρηναίου.

Ἀλλ' ἡ λύτρωσις αὔτη ἐννοεῖται καί ὡς ἀνακαίνισις καί θεία ἀναμόρφωσις καί δή ὡς μεταμόρφωσις τῆς φύσεως ταύτης. Δία τοῦτο ἡ ἑορτή τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου ἐν τή Ἑλληνική Ὀρθοδόξω Ἐκκλησία τελεῖται τόσον πανηγυρικῶς τή 6 Αὐγούστου.

Ἡ δέ κυρία βάσις καί συγχρόνως ὁ κύριος παράγων τῆς θεώσεως παρά τέ τῷ Θεανθρώπω καί παρά τοῖς πιστοῖς εἶναι ἡ ἐνανθρώπισις τοῦ Θεοῦ Λόγου ἐν τῷ Ἰησοῦ Χριστῷ, ἐν τῷ ὁποίω ἅ) διά τῆς ἑνώσεως τῆς θείας καί τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, κατά τόν νόμον τῆς λεγομένης «ἀντιδόσεως ἰδιωμάτων», ἡ ἅ νθρωπινή φύσις θεοῦται «δυνάμει», β) διά τῆς πλήρους ὑποταγῆς τῆς θελήσεως τοῦ Λυτρωτοῦ ὑπό τήν θέλησιν τοῦ Θεοῦ Πατρός, ὑποταγῆς ἡ ὅποια ἔφθασε μέχρι τοῦ σταυρικοῦ θανάτου, κατεδείχθη καί δή καί ἤνοιξεν ἡ ὁδός πρός τήν λύτρωσιν καί πρός τήν θέωσιν.

γ) Ἡ Ἀνάστασις καί ἡ Ἀνάληψις τοῦ Λυτρωτοῦ δέν ἀποτελεῖ μόνον τό κορύφωμα καί τήν ἐπίστεψιν τοΰ λυτρωτικοΰ ἔργου αὐτοῦ, ἄλλα καί τόν θρίαμβον τῆς ὑπό τοῦ Θεοῦ Λόγου προσληφθείσης ἀνθρωπινῆς φύσεως, ἤτις ἐκάθισεν ἐν δεξιά τοῦ Πατρός ἐν τῷ οὔρανω.

Δία τοῦτο ἡ Ἀνάστασις Αὐτοῦ εἶναι ἡ μεγίστη χριστιανική ἑορτή ἐν τή Ἑλληνική Ὁ ρθοδόξω ἐκκλησία.

Ἐπίσης δέ καρπός τοῦ ἀπολυτρωτικοῦ ἔργου τοῦ Σωτῆρος εἶναι ἡ κάθοδος τοῦ Ἅ γίου Πνεύματος καί ἡ δί' αὐτοῦ ἵδρυσις τῆς Ἐκκλησίας κατά τήν Κυριακήν της Πεντηκοστῆς. Ἐν τή Ἐκκλησία δέ ταύτη συνεχίζεται διά τῆς χάριτος τοῦ Ἅ γίου Πνεύματος τό λυτρωτικόν ἔργον τοῦ Χριστοῦ, ὁ δέ χριστιανός ἀποβαίνει οὕτω κοινωνός τῆς ποικίλης χάριτος τοῦ Θεοῦ διά τῆς μυστικῆς μετά τοῦ Χριστοῦ ἐπικοινωνίας καί δή δί' ἀποδοχῆς τῶν Μυστηρίων, ἴδια δέ τῆς τοῦ Βαπτίσματος καί τῆς Θείας Εὐχαριστίας, διά τῶν ὁποίων ἀρύεται οὗτος τήν πνευματικήν δύναμιν πρός κατόρθωσιν τῆς ἀρετῆς καί ἐπίτευξιν τοῦ ἁγιασμοῦ διά μέσου της συνεργασίας τῆς ἐλευθέρας θελήσεώς του καί τῆς πνευματικῆς του ἐν γένει συγκροτήσεως μετά τῆς Θείας χάριτος. Ἐν τή Θεία Εὐχαριστία μεταλαμβάνει ὁ χριστιανός τοῦ σώματος καί τοῦ αἵματος τοῦ Χριστοῦ, οὕτω δέ ἀπολαύει «τοῦ φαρμάκου τῆς ἀθανασίας» καί ἐνοῦται πνευματικῶς μετά τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ θέωσις ἀρχίζει ἐν τή παρούση ζωή, ἀλλά τελειοῦται ἐν τή μελλούση ζωή. Ἐν ἄλλοις λόγοις ἡ θέωσις νοεῖται ἐσχατολογικῶς. Ὅπως δήποτε ἅπαντα τά σωτηριώδη ἀγαθά εἶναι ὁ καρπός τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου κατά τήν ἐκδοχήν τῶν Ἑλλήνων πατέρων, οἵτινες τοποθετοῦν τό κέντρον τοῦ βάρους τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως ἐπί τῆς θεότητος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τῆς θεώσεως τῆς ἀνθρωπινῆς αὐτοῦ φύσεως. Ἐντεῦθεν δ' ἐξηγεῖται καί ἡ σφοδρότης τῶν χριστολογικῶν ἐρίδων ἐν τή ἑλληνική Ἀνατολή.

Ἐκ τῶν ἀνωτέρω λοιπόν ἐκτεθέντων προκύπτει 1) ὅτι ἡ θέωσις τοῦ ἀνθρώπου συνάπτεται στενότατα μετά τῆς ἐνσαρκώσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου ἐν τῷ Ἰησοῦ Χριστῷ καί μετά τῆς οὕτω συντελεσθείσης θεώσεως τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως·  

2) ὅ τί ἤδη διά τῆς σαφοῦς καί σταθερᾶς ἐκδοχῆς τῶν Ἑλλήνων Πατέρων, τῆς στηριζομένης ἐπί τῆς μαρτυρίας τῆς Καινῆς Διαθήκης, ἡ θέωσις τοῦ ἀνθρώπου ἐν τέ τῷ Ἰησοῦ Χριστῷ καί παρ' ἐκάστω χριστιανῶ δέν ἐννοεῖται οὐδαμῶς μόνον ὡς φυσική, τουτέστι φυσιοκρατική καί μηχανική καί δή καί ὡς μαγική , κατά τήν ἀντίληψιν τῆς ἐ λευθερόφρονος νεωτέρας Ἱστορίας τῶν Δογμάτων τοῦ Α. RitschJ, τοῦ Ad. Harnack κ.α., ἀλλ' ὡς πνευματική καί ἠθική (20).

II. Ἡ στάσις τῆς Δύσεως ἔναντί της διδασκαλίας τῶν Ἑλλήνων πατέρων περί θεώσεως.

Ἡ ἤδη ἐκτεθεῖσα διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων πατέρων συνίσταται, ὡς εἴπομεν, ἐκ δύο μερῶν, τά ὅποια εἶναι τά ἕξης:

1) Ἡ θέωσις τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως ἐν τῷ θεανθρώπω Ἰησοῦ Χριστῷ καί 2) Ἡ θέωσι ς τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως παρά τῷ πιστῶ χριστιανῶ.

Ἡ μέν θέωσις τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως ἐν τῷ Ἰησοῦ Χριστῷ ἀναγνωρίζεται, ὑπό τήν ἐπίδρασιν τῆς ἑλληνικῆς χριστολογίας, καί ὑπό τοῦ Δυτικοῦ τμήματος τῆς Ἀρχαίας Καθολικῆς Ἐκκλησίας ὡς κοινόν κύριον σημεΐον τοῦ θεμελιώδους δόγματος περί τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Θεοῦ Λόγου, ἄν καί ἡ Δύσις, κατά τήν εὔστοχον παρατήρησιν τοῦ Congar (21), βλέπει ἐν τή θεία ἐνανθρωπήσει ἐν μέσον της ἐπανορθώσεως τοῦ σφάλματος καί δή μίαν θείαν ἀναπλήρωσιν, ἤτις καθιστά δυνατήν τήν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν, τήν ἀνάκτησιν τῆς ἀπολεσθείσης θείας δωρεᾶς καί τήν ἀποκατάστασιν τῶν φιλικῶν σχέσεων μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπου.

Ὅπως δήποτε ὄχι μόνον ἡ Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία μέχρι σήμερον, ἀλλά, ἑξαιρέσει ἀμφιβολιῶν τίνων περί τῆς λέξεως « θέωσις », καί ἡ συντηρητική Προτεσταντική χριστολογία διατελοῦν ὑπό τήν ἐπίδρασιν τῆς περί θεώσεως διδασκαλίας τῶν Ἑλλήνων πατέρων.

Ἀδιάλλακτον δέ ἀντίθεσιν κατά τῆς διδασκαλίας ταύτης προβάλλει μόνον ἡ ὀρθολογίζουσα προτεσταντική θεολογία, ἰδιαιτέρως δέ αἵ ὁ ρθολογιστικαί Ἱστορίαι τῶν Δογμάτων τοῦ Alb. Ritschl καί τοῦ Ad. von Harnack. Οἱ θεολόγοι οὗτοι καί οἱ τούτοις ὁμόφρονες βλέπουσιν ἐν τή περί λυτρώσεως διδασκαλία τῆς ἀρχαίας Καθολικῆς Ἐκκλησίας μίαν γνωστικίζουσαν ρεαλιστικήν σωτηριολογίαν καί θεωροῦν τό παλαιόν ἐκκλησιαστικόν Δόγμα περί τῆς Θείας ἐνανθρωπήσεως ὡς κυριαρχούμενον ὑπό μίας φυσικῆς, μηχανικῆς καί μαγικῆς ἀντιλήψεως περί τῆς σωτηρίας, ἐνῶ ἡ σημασία τῆς πίστεως περί τῆς ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν, τῆς ὑποταγῆς εἰς τό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί τῆς ἠθικῆς πράξεως παραγνωρίζεται τελείως ὑπό τῶν ἐν λόγω θεολόγων.

Τουναντίον δ' ἡ ἐσφαλμένη αὔτη προκατάληψις κατά τοῦ παλαιοῦ ἐκκλησιαστικοῦ Χριστολογικοΰ Δόγματος πολεμεῖται σήμερον ὄχι μόνον ὑπό τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς θεολογίας, ἀλλά καί ὑπό τῆς θετικῆς Προτεσταντικῆς πλευρᾶς τῆς ἐποχῆς ἠμῶν, ὡς βλέπομεν ἐν τοῖς σχετικοῖς ἔργοις τοῦ Reinhold Seeberg, τοῦ Karl Barth καί τοῦ Emil Brunner.

Ἰδιαιτέρως δέ ὁ ἐπιφανής οὗτος θεολόγος τῆς Ζυρίχης ἤσκησεν ἐν τῷ γνωστῶ ἔργω τοῦ « Der Mittler » διεξοδικήν καί συντριπτικήν κριτικήν ἐναντίον τῶν πέντε σχετικῶν κυρίων θέσεων τοῦ Ritschl καί τοῦ Harnack ἐναντίον τοῦ παλαιοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Δόγματος.

Ἡ δέ κριτική αὔτη τοῦ Brunner κλείεται μετά τοῦ ἑξῆς συμπεράσματος: «Ὁ νεώτερος ὀρθολογισμός ἑνός Ritschl καί ἑνός Harnack εἶναι πολύ ἑλληνικώτερος (δήλ. ὀρθολογιστικώτερος ) παρά ἡ διδασκαλία τοῦ Εἰρηναίου, τοῦ Ἀθανασίου καί τοῦ Κυρίλλου.

Διότι ἐκεῖνο τό ὁποῖον οἱ ὡς ἄνω νέοι διδάσκαλοι ἐννοοῦν εἶναι ἡ «ἰδέα» (δήλ. ἡ λεγομένη «ἠθική ἰδέα») ὑ πό τό ἔνδυμα ἱστορικῆς πραγματικότητος, ἐνῶ οἱ παλαιοί Ἐκκλησιαστικοί πατέρες ἐκφράζουν τό ἐφ' ἅπαξ τῆς θείας τοῦ Χριστοῦ ἀποκαλύψεως, ἡ ὁποία ἵσταται τοιουτοτρόπως εἰς ἀντίθεσιν πρός τέ τήν ἠθικήν ἰδέαν καί πρός τήν φύσιν » (22).

Ὅσον δέ ἀφορᾶ εἰς τήν θέωσιν τοῦ χριστιανοῦ, τουτέστι τήν οἰκείωσιν τῆς ἐν τῷ Ἰησοῦ Χριστῷ συντελεσθείσης ἀπολυτρώσεως, δύναται τίς νά εἴπη ὅτι ἤδη ἐνωρίτερον, μάλιστα δέ ἀπό τοῦ IB ' αἰῶνος ἤρχισαν διαφοραί τίνες μεταξύ της Ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς καί τῆς Λατινικῆς Δύσεως νά ἐμφανίζονται.

Καί δή ἀπό τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἐξελίσσεται ἐν τή Ρωμαιοκαθολική Θεολογία, ἀντί τῆς Ἑλληνικῆς Θεολογίας τῆς θεώσεως, μία «θεολογία τῆς χάριτος», ἐν τή ὁποία προτιμῶνται αἵ λέξεις «υἱοθεσία» καί « ἀναγέννησις », ὡς καί «νέα ζωή», ἄν καί ὁ Θωμάς Ἀκυινάτος δέν διστάζει ὑπό τήν ἑλληνικήν ἐπίδρασιν νά χρησιμοποίηση αὐτήν τήν λέξιν « θεοποιεῖν » ( deificare ) (23).

Ἐν γένει δέ ἡ Ρωμαιοκαθολική Δύσις, παρά τήν ἀποφυγήν τῆς λέξεως « θέωσις », ἐμμένει εἰς τό περιεχόμενον τῆς ἑλληνικῆς διδασκαλίας περί θεώσεως τό ἔνδυμα τῆς ἁγιαστικῆς χάριτος καί τῆς νέας ἐν Χριστῷ ζωῆς.

Γίνεται δ' ἐν αὐτῶ λόγος καί περί τῆς συμμετοχῆς τῶν πιστῶν ὄχι μόνον εἰς τήν Ἐκκλησίαν, τό corpus mysticum Christi ἀλλά ἀκόμη καί εἰς τήν ἐπουράνιον ἐνθρόνισιν τοῦ Χριστοῦ καί εἰς τήν τριπλῆν ἐν τῷ Θεῶ ζωήν (24).

Ἐν τή Προτεσταντική ὅμως θεολογία καταλαμβάνει δεσπόζουσαν θέσηιν ἡ «περί δικαιώσεως» διδασκαλία, κατά τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος λόγω τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος, λογίζεται ὡς ὁλοκληρωτικῶς διεφθαρμένος, οὕτως ὥστε, παρά τήν δικαίωσίν του, νά παραμένη ἁμαρτωλός ἐνώπιόν του παναγίου Θεοῦ· μόνον δ' ἐν τή συγχρόνω Λουθηρανική θεολογία (π. χ. τοῦ Edm. Schlink ) (25 ) ἡ ὀξεία αὔτη διδασκαλία γίνεται πώς ἠπιωτέρα, τῆς ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν νοουμένης οὐχί μόνον ἐν τή ἐννοία του μή καταλογισμοῦ τῆς ( Nichtanrechnung ) ἀλλά καί ὡς νέας δημιουργίας.

Παρομοίας δέ ἰδέας εὐρίσκομεν καί παρά τῷ ἐπιφανεῖ καλβινικῶ θεολόγω τῶν νεοτέρων χρόνων, τῷ Emil Brunner ἐν τή πρό τινῶν ἐτῶν ἐκδοθείση τριτόμω Δογματική του (1950 σέλ. 317 καί 450). Ἐξ ἄλλου δέ ἡ Ἑλληνική Ὀρθόδοξος διδασκαλία περί τῆς θεώσεως εὗρε τόν σφοδρότατον πολέμιον αὐτῆς ἐν τῷ προσώπω τοῦ Ad. Harnack, ὅστις ἐν τή τριτόμω τοῦ Dogmengeschichte (1885-1900) καί τῷ πλειστάκις ἐκδοθέντι Das Wesen des Christentums (1900) ἐνήργησεν ἀνηκούστως ὀξείαν ἐπίθεσιν οὐ μόνον ἐναντίον τῆς διδασκαλίας ταύτης, τήν ὁποίαν κατειρωνεύεται, ἄλλ ' ἐν γένει κατά τῆς Ἑλληνικῆς ὀρθοδόξου διδασκαλίας ὡς τάχα «τῆς κατωτάτης βαθμίδος τῆς θρησκείας» καί δή καί ὡς κατωτέρας καί αὐτοῦ του Ἰσλάμ, κριτικήν ἐξηγουμένην ἐν μέρει ἐκ τῶν θλιβερῶν παιδικῶν ἀναμνήσεων τῆς Ρωσικῆς κατακτήσεως τῆς ἰδιαιτέρας πατρίδος τοῦ ἀνδρός, τῆς Dorpat τῆς Ἐσθονίας, καί δή ὑπό τό φῶς τῆς λεγομένης «ψυχολογίας τοῦ βάθους» ( Tiefenpsychologie ) (26) - πλήν ἡ ἐν λόγω κριτική δέν εὑρίσκει ἀπήχησιν οὔτε ἐν τή Ρωμαιοκαθολική οὔτε ἐν τή Προτεσταντική θεολογία.

Ἄλλ ' εἶναι καιρός ν' ἀσχοληθῶμεν πλέον περί αὐτᾶς τάς βάσεις τῆς περί θεώσεως διδασκαλίας τῶν Ἑλλήνων πατέρων.

I. Ἡ βιβλική θεμελίωσις τῆς περί θεώσεως διδασκαλίας καί αἵ σχέσεις της πρός ἐξωβιβλικᾶς Ἰδέας

Τό κύριον χωρίον τῆς περί θεώσεως διδασκαλίας εὑρίσκεται ἐν τῷ Ἅ' κεφαλαίω τῆς Γενέσεως στ. 27: « Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ' εἰκόνα ἡμετέραν, ὅμοιον », ὡς ἔχει τό χωρίον τοῦτο ἐν τῷ Μασοριτικῶ κειμένω, ἐνῶ τό κείμενον τῶν Ὁ' ἀντί « ὅμοιον » ἔχει «καθ' ὁμοίωσιν ».

Κατά ταῦτα συμφώνως πρός ἀμφό τέρα τά κείμενα ὁ ἄνθρωπος εἶναι εἰκών τοῦ Θεοῦ ὅμοια πρός Αὐτόν, ἄλλ ' ἐν τή Ἑλληνική Παλαιά Διαθήκη κατά τούς Ἑβδομήκοντα, ἀναγινώσκομεν « Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ' εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ' ὁμοίωσιν », τ.ε. πρός ὁμοίωσιν.

Ἐπίσης δ' ἐν τή Λατινική Βουλγάτα μεταφράζεται « Faciamus hominem ad imaginemet similitudinem nostram. H εἰκών δ' αὔτη ἔγκειται κατά τήν ἀντίληψιν τῶν Ἑλλήνων Πατέρων, εἰς τόν νοῦν καί τήν ἐλευθερίαν τῆς βουλήσεως, ὡς καί ἐ ν τή ἀγάπη, διά τῆς ὁποίας προικοδοτήσεως ὁ ἄνθρωπος ἔλαβε παρά τοῦ Θεοῦ τήν δύναμιν νά γίνη καί πραγματικῶς ὅμοιος πρόc τόν Θεόν.

Κατά τήν λεπτήν παρατήρησιν τοῦ Μέγ. Βασιλείου τό «κατ' εἰκόνα» σημαίνει «δυνάμει», τό δέ «καθ' ὁμοίωσιν » δηλοί νά γίνη ὁ ἄνθρωπος «ἐνεργεία» ὅμοιος πρός Αὐτόν (27). Ἀλλά καί κατά τήν ἀντίληψιν ὀνομαστῶν ἐξηγητῶν τοῦ Μασοριτικοῦ κειμένου τῆς Π. Διαθήκης τό νόημα τοῦτο δέν εἶναι ξένον οὔτε πρός τό Μασοριτικόν κείμενον αὐτῆς ( Ed. Konig, Max Buber κ.α.).

Ἡ θεία ὅμως δωρεά τῆς ἐξομοιῶ σεως πρός τόν Θεόν ἀπωλέσθη ὑπό τοῦ ἀνθρώπου παρασυρθέντος ὑπό τοῦ Διαβόλου, οὕτως ὥστε, ἀντί τῆς ἐπιδιωχθείσης ἰσοθεΐας διά μέσου της ὁμοιώσεως καί ἰσοτιμίας πρός τόν Θεόν, νά ἀπολέση αὐτήν τήν αὐτονομίαν του.

Ὅμως, παρά τήν πτῶσιν τοῦ ἀνθρώπου, διά τῆς παρακοῆς τοῦ θείου θελήματος, δέν ἀπεξενώθη οὗτος πλήρως ἀπό τόν Θεόν. Κατά δέ τήν διδασκαλίαν τῶν Ἑλλήνων πατέρων ἡ θεία «εἰκών» δέν ἐφθάρη πλήρως, ἀλλά μόνον ἐπεσκοτίσθη καί ἐξησθένησεν.

Ἐξ ἄλλου ὁ Θεός ὑπεσχέθη εἰς τόν ἄνθρωπον τήν ἀποκατάστασιν τῆς μετ' αὐτοῦ κοινωνίας. Μάλιστα δέ ὁ Θεός δέν ἐπαισχύνεται τέκνα τοῦ ἄνθρωπου, ὡς π.χ. ὁ λαός τοῦ Ἰσραήλ καί οἱ βασιλεῖς αὐτοῦ, νά τά ὀνομάζη « υἱούς» αὐτοῦ (Β' Βασιλ. ζ', 14, Ἅ' Παραλ. Ἰζ', 3), τούς δέ κριτᾶς ν' ἀποκαλῆ Θεούς (Ψάλμ. πά', στίχοι 1-7).

Τό τελευταῖον δέ τοῦτο χωρίον ἔχει ἰδιαιτέραν σημασίαν ἕνεκεν τῆς κεντρικῆς θέσεως τῆς ὑπερκοσμιότητος τοῦ Θεοῦ ἐν τή Παλαιά Διαθήκη καί διαδραματίζει σπουδαιότατον μέρος εἰς τήν διδασκαλίαν περί θεώσεως τῶν Ἑλλήνων πατέρων (28). Ἀκόμη δέ καί ἐν τή Σοφία Σολομῶντος εὐρίσκομεν χωρία τινά ἐπί τῶν ὅποιων στηρίζεται ἡ περί θεώσεως διδασκαλία (β',23-25, γ',1, ε',27, ς',19-23).

Ἀλλ' ἡ θέωσις τοῦ ἄνθρωπου εἶναι κυρίως ἰδέα τῆς Καινῆς Δί ἅ θήκης, ἐν ἡ εὐρίσκομεν αὐτήν ἐν πλήρει ἐξελίξει, ἰδιαιτέρως δ'εἰς τόν μυστικισμόν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καί μάλιστα ἐν τέ τή ἀνθρωπολογία αὐτοῦ, ὡς καί ἐν τή περί λυτρώσεως διδασκαλία του, ἐπίσης δέ καί ἐν τή ἐκκλησιολογία του καί τή διδασκαλία περί ἀμφοτέρων τῶν μεγάλων Μυστηρίων.

Γνησίως δέ παύλειος εἶναι καί ἡ μυστική ἑνότης τῆς ἀνθρωπινῆς φύσεως παρά τέ τῷ πρώτω Ἀδάμ καί παρά τῷ δευτέρω, δηλαδή τῷ Ἰ ἠσού Χριστῷ (Ρώμ. ε',14, Ἅ' Κόρ. ἴε',22,45), ὅστις εἶναι καί ἡ κεφαλή τῆς ὑπ' αὐτοῦ συγκροτηθήσης νέας ἀνθρωπότητος, τουτέστιν εἶναι ἡ κεφαλή τῆς Ἐκκλησίας, (Ἐφεσ. α',22, ε', 23, Κόλ. α',18, β',19), διά δέ τοῦ Βαπτίσματος συνθαπτόμεθα μετ' Αὐτοῦ εἰς τόν θάνατον αὐτοῦ, ἴνα οὕτω, καθώς καί ὁ Χριστός ἀνέστη ἐκ τῶν νεκρῶν διά τῆς δόξης τοῦ Πατρός, οὕτω καί ἠμεῖς νά περιπατήσωμεν εἰς νέαν ζωήν (Ρώμ.ς', 4).

Ἡ αἰώνιος ζωή τῶν πιστῶν ἤρχισε μετά τήν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν τοῦ Σωτῆρος κατά τήν ὁποίαν τό σῶμα θά ἐγερθῆ «ἐν ἀφθαρσία», ἐν δόξη καί ἐν δυνάμει, ὡς σῶμα πνευματικόν (Ἅ' Κόρ. ἴε',44 ἐξ.). Ἰδιαιτέρας προσοχῆς εἶναι ἄξιος ὁ λόγος τοῦ Παύλου «σωτήρα ἀπεκδεχόμεθα τόν Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, ὅς μετασχηματίσει τό σῶμα τῆς ταπεινώσεως ἠμῶν εἰς τό γενέσθαι αὐτό συμμορφον τῷ σώματι τῆς δόξης αὐτοῦ» (Φιλιπ. γ',20-21).

Ἀποφασιστικόν εἶναι ἐπίσης καί τό ὅτι ὁ ἀπόστολος οὗτος ἤδη ἐν τή δημηγορία τοῦ ἐπί τοῦ Ἀρείου Πάγου ἀναφέρει τούς λόγους τοῦ Κλεάνθους, τούς ὁποίους καί οἰκειοποιεῖται ὅταν λέγη «Τοῦ γάρ καί γένος ἐσμέν (δήλ. τοῦ Θεοῦ)» (Πράξ. Ἀποστ. Ἰζ', 28).

Ἐπίσης καί παρά τῷ ἀποστόλω Ἰωάννη φέρει ἡ διδασκαλία περί θεώσεως τήν ἰδιότυπον σφραγίδα τοῦ μυστικισμοῦ αὐτοῦ. Τό ἐκ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου ἀναβλύζον ὕψιστον ἀγαθόν συγκεφαλαιοῦται ἐν τή «αἰωνίω ζωή», ἤτις ἀσφαλίζεται διά τῆς πίστεως εἰς τόν Ἰησοῦν Χριστόν (Ἰωάν. γ' 15 ἐξ.). Δία δέ τῆς ἀγάπης καί τῶν Μυστηρίων, μάλιστα δέ διά τῆς Θείας Εὐχαριστίας ἐνοῦται ὁ πιστός μετά τοῦ Θεοῦ (Ἰδ',15 ἐξ., ς',5, γ',32 ἐξ.).

Τήν περί θεώσεως διδασκαλίαν εὐρίσκομεν ἐπίσης καί παρά τῷ ἀποστόλω Πέτρω, μάλιστα δ' ἐν τή Β' Καθολική ἐπιστολή τοῦ (ἅ',3-4), ἐν τή ὁποία ἐξαίρεται ὡς ὕψιστη ἐπαγγελία τοῦ Θεοῦ ἡ δωρεά τῆς δυνάμεως αὐτοῦ, διά τῆς ὁποίας οἱ πιστοί διαφεύγοντες τάς φθοροποιούς ἠδονᾶς τοῦ κόσμου καθίστανται «κοινωνοί θείας φύσεως».

Ἀλλ' ἤδη καί παρά τοῖς Συνοπτικοῖς εὐαγγελισταῖς συναντῶμεν τήν ἰδέαν περί θεώσεως ὑπό τήν μορφήν «τῆς θείας Υἱοθεσίας» καί τῆς συμμετοχῆς εἰς τήν Βασιλείαν τοῦ Θεοῦ. Πρός ἀπόκτησιν ὅμως τῶν ὕψιστων τούτων ἀγαθῶν εἶναι ἀπαραίτητοι ἡ μετάνοια, ἡ πίστις καί ἡ ἀγάπη πρός τόν Θεόν καί πρός πάντας τούς ἀνθρώπους (Μάτθ. δ', 1 ἐξ., κέ' 31 ἐξ., Μάρκ. ἅ' 14 ἐξ., Λούκ. ἴε',1 ἐξ.).

Ἐκ τῶν εἰρημένων λοιπόν συνάγεται, πιστεύομεν, ὅτι ἡ διδασκαλία περί θεώσεως τῶν Ἑλλήνων ἐκκλησιαστικῶν πατέρων ἔχει ἐν αὐτή τή Βίβλω τάς βαθυτάτας ρίζας της. Τοῦτο εἶναι γεγονός, ὅπερ δέν ἀμφισβητεῖται οὐδέ ὑ πό τῶν Διαμαρτυρομένων πολεμίων τῆς διδασκαλίας ταύτης. Τουναντίον ἀναγνωρίζεται ὑπό πολλῶν ἐκ τούτων ὅτι ἡ περί θεώσεως διδασκαλία ἔχει ἐν τῷ Εὐαγγελίω ἀσφαλές ἔρεισμα, ὡς καί ἐν τή θεολογία τοῦ ἀποστόλου Παύλου ὑπό τήν μορφήν δέ μόνον τήν ὁποίαν προσέλαβεν ἡ ὀρθόδοξος αὔτη διδασκαλία παρουσιάζεται ὡς ξένη (29).

Κατά τήν γνώμην μου ὅμως ἡ ἐναντίον αὐτῆς μομφή δέν δικαιολογεῖται· μᾶλλον δέ θά ἠδύνατο τίς νά ὁμιλήση περί τίνος ἑλληνικοῦ γλωσσικοῦ χρωματισμοῦ τῆς περί θεώσεως διδασκαλίας, τῆς ὁποίας ἡ κυρία ἰδέα εἶναι γνησίως βιβλική καί μάλιστα καινοδιαθηκική. Ἐπίσης δέ δέν ἀρνούμεθα ὅτι ἡ λέξις «θέωσις» εἶναι ἔντονος καί διά δυτικά ὦτα ἴσως ξενίζουσα λέξις.

Ἀλλ' ὅμως ἡ διδασκαλία περί θεώσεως τῶν Ἑλλήνων Πατέρων εἶναι τί ὅλως διάφορον παρομοίων πλατωνικῶν καί νεοπλατωνικῶν ἰδεῶν (30). Τοῦτο δέ τοσοῦτο μᾶλλον καθ' ὅσον ἡ πλατωνική διδασκαλία εὑρίσκεται ὑπό τήν ἐπίδρασιν τῆς δυαρχικῆς ἀνθρωπολογίας τοῦ Πλάτωνος, ἤτις παραδέχεται τό ἀνθρώπινον σῶμα ὡς «δεσμωτήριον τῆς ψυχῆς», ἐνῶ ἡ νεοπλατωνική θέωσις δέν ἐννοεῖται μόνον ὡς ἐντελῶς πανθεϊστική ἀλλά καί ἡ οὐσία τοῦ κακοῦ ἔγκειται εἰς τήν ὕλην.

Ἐξ ἅ λλού ἰσχύει εἰς τέ τήν πλατωνικήν καί τήν νεοπλατωνικήν διδασκαλίαν ἡ γνώμη, ὅ τί ἡ νοησιοκρατική ὁμοιότης πρός τόν Θεόν προώρισται μόνον διά τούς φιλοσόφους. Ἐ κτός δέ τούτου ἐγκαταλείπεται ἐκεῖ ὁ ἄνθρωπος εἰς τάς ἰδίας αὐτοῦ δυνάμεις, παραμεριζομένου τοῦ θείου παράγοντος.

Ἀλλ' ἡ σπουδαιότατη διαφορά μεταξύ της πλατωνικῆς καί τῆς νεοπλατωνικῆς ἀφ' ἑνός καί τῆς χριστιανικῆς διδασκαλίας περί θεώσεως ἀφ' ἐτέ ροῦ ἔγκειται εἰς τοῦτο, ὅ τί ἐνῶ ἡ νεοπλατωνική θέωσις (31) νοεῖται ὡς μία πτῆσις τοῦ ἀνθρώπου εἰς τήν θείαν σφαίραν διά τῆς ἰδίας αὐτοῦ δυνάμεως, ἐξ ἄλλου ἡ χριστιανική διδασκαλία περί θεώσεως θεωρεῖται ὡς συντελούμενη διά τῆς δυνάμεως τοῦ ἱστορικοῦ καί ὑψωθέντος Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἄνευ ἀποξενώσεως ἀπό τοῦ χαρακτῆρος του ὡς δημιουργήματος, ὁ δέ ἄνθρωπος διά τῆς θεώσεως διαφλέγεται ὑπό τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ κατά τήν ἐπιτυχῆ εἰκόνα Κυρίλλου τοῦ Ἀλεξανδρείας (32).

Πρός ταῦτα δέ συμφωνεῖ ἐπίσης καί ἡ κρίσις τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς θεολογίας, ἤτις συνήθως ἀποφεύγει τήν ἔκφρασιν « θέωσις » ἡ « θεό ποίησις» καί, ὡς εἴρηται, ὁμιλεῖ μᾶλλον περί « χάριτος » παρά περί θεώσεως.

Τέλος ἄς ἐ πιτραπή εἰς ἐ μέ νά κλείσω τήν ἀνακοίνωσιν ταύτην μετά τῆς ἑξῆς κατακλεῖδος τῆς ὡραίας ἐργασίας τοῦ Jules Gross, « La divinisation du Chr e tien d ' apr e s les P e r es Grecs ( p. 350). « Δύναται τίς λοιπόν νά συμπεράνη ἄνευ ὑπερβολῆς, ὅτι ἡ διδασκαλία ἡ τόσον ποικίλλουσα καί τόσον πλούσια τῶν Ἑλλήνων Πατέρων περί τῆς θεώσεως τοῦ χριστιανοῦ περιλαμβάνει, τουλάχιστον δυνάμει, τήν οὐσίαν τῶν καθολικῶν ἐργασιῶν περί τῆς ἅγιο ποιούσης χάριτος.

Ἀλλ' ἀκριβῶς ὁ συγκεκριμένος καί ὁ εἰκονικός τρόπος τῆς ἀντιλήψεως καί τῆς περιγραφῆς τῆς μυστηριώδους ταύτης πραγματικότητος ἔχει ἐν μέγα πλεονέκτημα, διότι ἐπιτρέπει νά συλλάβη τίς εὐκολώτερον τόν πλοῦτον τῆς ἐκφράσεως καί νά τόν ζῆ ἀμεσώτερον ».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κ. Βυrnhauser, Die Vergottungslehre den Athanasius und Iohannes Damas cen us, 1903.

2. Μ. Lot-Borodine, La d e ification de l'homme. Biblioth e que Oecumenique, 1970.

3. Ἀνδρέου Θεοδώρου, Ἡ περί θεώσεως τοϋ ἄνθρωπου διδασκαλία τῶν Ἑλλήνων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μέχρις Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, 1956.

4. Π. Ν. Τρεμπέλα, Δογματική της Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ΙΙΙ, 1960, σέλ. 494 ἐξ.

5. Π. Ι. Μπρατσιώτου, Die Theosislehre, Brussel 1961.

6. Timothy Ware, The Orthodox Church Middlesex, England, 1963.

7. Η. Δ. Μουτσούλα, Ἡ Σάρκωσις τοῦ Λόγου καί ἡ θέωσις τοῦ ἀνθρώπου κατά τήν διδασκαλία Γρηγορίου τοῦ Νύσσης, Ἀθῆναι 1965.

8. Ernrico Gabliati, La deificazione nei Padri orientali, ἐν Simbosio Cristiano. Eduzione dell' Istituto di Studi Theologici Ortodossi, Milano 1971.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(1) Ἡ ἐν λόγω ἀνακοίνωσις περιελήφθη εἰς τά Πρακτικά τῶν Medelingen van de Koningijke Vlaamse Akademie voor Wetenschappen, Letteren en schone Kunsten van Belgie. Klasse de Letteren. Jaargang XXIII, 1961- No 1.

(2) M. Congar, La deification dans la tradition spirituelle de l'Orient, Vie spirituelle, v. XLIII No 2 1935, 91- 107 καί Dictionnaire de Spirituallite )Divinisation 1956, 1370-1459) καί A. Festugiere, Divinisation de Chretien ἐπίσης ἐν Vie spirituelle v. LIX, 1939, σέλ. 90-99.

(3) Βλ. σχετική Πραγματείαν Ad. Harnack, ἐν Sitzungsberichte der Preus, Akademie der Wissenschaften, Berlin 1913.

(4) Der Mittler S. 219.

(5) M.P.G. 7, 1120.

(6) De Incarnatione, 2,54 M.P.G., 25,192.

(7) M.P.G. XXXV 397-400,785, XXVI 101, 321-324. 325, XXXVII 957.

(8) M.P.G. XLV 52, 65-68, XLIV 1317-1320.

(9) M.P.G. LXXIII 160, LXXIV 280, 785-788, LXXV 1081, 1084, 1089.

(10) M.P.G. Ill 373-376, 424.

(11) M.P.G. XC 400-401, 449, 520, XCI 33-36, 404.

(12) M.P.G. XCIV 577, 1032, 1072.

(13) M.P.G. XXXIX 665, XXXII 249, 273.

(14) M.P.G. XCIV 577, 1032, 1072.

(15) M.P.G. LXXXIII 177.

(16 ) Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Ὁ μιλία KB, ἔκδοσις Σοφοκλέους Κ. τοῦ ἐξ Οἰκονόμων Ἀθήνησι 1861. Γρήγ. Παπαμιχαήλ, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, Ἀλεξάνδρεια 1911.

(17) P. Bratsiotis, Die orthodoxe Kirche in Griechischer Sicht. 2 Auflage, Evangelischer Verlag. Stuttgart 1970. Γρηγορίου Παλαμᾶ συγγράμματα, Ἔκδοσις Π. Χρήστου, ἐν Θεσσαλονίκη 1962 καί Πανηγυρικός τόμος ἑορτασμοῦ τῆς 600ης ἐπετείου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ 1960. Γ. I. Μαντζαρίδου, Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πραγματεῖαι τῶν ἐτῶν 1341-43, μετ' εἰσαγωγῆς τοῦ καθηγητοῦ Π. Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1966. Timothy Ware, The Orthodox Church, Penguin Books Ltd Harmondsworth, Middlesex England, 1964. Monck Vassilij, Die asketische und theologische Lehre des heil. Gregorius Palamas aus d em R ussischen ubersetzt von Hugolin Landvogt, Rita Verlag und Druckerei Wurzburg 1939. Stef. Ζ ank ὁ w, Orthodoxes Christentum des Ostens σέλ. 57 ἐξ. Ἰω. Καρμίρη ἐν Orthodoxe Kirche in Griechischer Sicht, Stuttgart β ' ἔκδ. σέλ. 53 ἐξ. Π. Τρεμπέλα, Δογματική της Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας II 1959 σέλ. 116 ἐξ. καί III 1961 σέλ. 494 ἐξ.

(18) M. P. G. LXXXIV, 77.

(19 ) M. P. G. IX 325, VII 1035, XXXV 1164, XLIV 184, LXXV 888, XCI 1237,

1168 κ.α.

(20) Ἔνθ. ἀνωτ.

(21) La d e ification dans la tradition de l ' Orient, Vie spirituelle v. XLIII σέλ. 97.

(22) Ε m. Brunner, Der Millter (p. 219-33) πρβλ. καί Dogmatik III (1950, p. 317-363). Ἐπίσης βλ. Ι. Καρμίρη ἐν τῷ τόμω τῆς ἡμετέρα ἐκδόσεως Die Orthodoxe Kirsche in Griechischer Sicht β΄ἔκδ. 1970, σ. 53-84.Ἐν ἀμέσω δέ συνέχεια συνεχίζει ὁ Schlink : « ἡ φωνή τοῦ Harnack δέν ἦτο ἀντιπροσωπευτική διά τάς προτεσταντικᾶς ἐκκλησίας ἐν συνόλω, ἀλλά μόνον διά τήν φιλελευθέραν ( Liberale ) ὁμάδα τοῦ λεγομένου Νεοπροτεσταντισμοῦ ( Neoprotestantismus ), ὅστις διαφωνεῖ βασικῶς πρός τήν διδασκαλίαν τῶν Μεταρρυθμιστῶν». Ἀμέσως δέ περαιτέρω προσθέτει ὁ Schlink ὅτι « μία τοιαύτη Ἐκκλησία δέν εἶναι δυνατόν νά εἶναι τόσο ἀπολιθωμένη καί νεκρά... ἡ δέ Ἀνατολική θεία Λειτουργία καί εὐσέβεια ἀπέδειξαν εἰς τόν Δυτικόν κόσμον δυνάμεις πνευματικᾶς ἀπροσδόκητους».

Ἀξιοπαρατήρητος δέ εἶναι καί ἡ ἐπακολουθοῦσα ὁμολογία τοῦ Schlink περί τῶν διδαγμάτων, τά ὁποία ἔλαβεν ὁ Γερμανικός λαός ἐκ τῆς προσωπικῆς του πείρας ἐκ τῶν ἐπελθόντων διωγμῶν τῆς ἰδικῆς τοῦ Ἐκκλησίας καί δή καί περί τῆς σημασίας καί τῆς ἀνάγκης ὑπάρξεως τοῦ Δόγματος καί ἐκ τῆς σημασίας τῆς «Ὁμολογίας» τήν ὁποίαν ἐδιδάχθη ἡ ἰδική τοῦ Ἐκκλησία καί δή καί ἡ Bekennende Kirsche, ὅθεν κατανοεῖται καί ὁ τίτλος τοῦ Schlink "Wandlungen in Protestantischen Verst a ndnies der Ostkirche".

(23) Dictionnaire de Spiritualit e.

(24) M. Schnaus, Katholische Dogmatik III (1951), p. 2777.

(25) Ἐν τή O koumenische Rundschau, Heft 4 (1947) σέλ. 153, παρατηρεῖ ὁ ἔγκριτος τῶν ἡμερῶν ἠμῶν διαμαρτυρόμενος καθηγητής τςή Χαϊδελβέργης, E. Schlink : «Ὄτε ὁ A. Harnack ἐν τή Dogmengeschichte (μάλιστα ἐν τῷ δευτέρω τόμω) ὡς καί ἐν τῷ Wessen des Christentums ἐδημοσίευσε τάς ὀξυτάτας καί καυστικᾶς κρίσεις τοῦ περί τῆς πνευματικῆς καί θεολογικῆς καταστάσεως τῶν Ὀρθοδόξων της Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, δέν ἐστράφη μόνον ἐναντίον τῆς συγχρόνου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί κατ' αὐτῶν τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἀποφάσεων τῆς ἀρχαίας Καθολικῆς Ἐκκλησίας εἰς ἄς ἐμμένουν καί οἱ Μεταρρυθμισταί καί διά τῶν ὁποίων αἵ Προτεσταντικαί Ἐκκλησίαι εἶχον πάντοτε τήν συνείδησιν ὅτι συνεδέοντο μετά τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας, πρό πάντως δέ ὅσον ἀφορᾶ εἰς τά ἀποφάσεις τῶν Συνόδων τῆς Νικαίας, τῆς Κῶν/πόλεως καί τῆς Χαλκηδόνος».

(26) O Harnack ἐν τή προμνημονεθεῖσα πραγματεία τοῦ δημοσιευθείση ἐν ταῖς Sitzungsberichte de Preuss. Akademie der Wissenschaften τοῦ Βερολίνου 1913, σέλ. 157-183 προσπαθεῖ νά ἀποδείξη τήν ὑπεροχήν τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς διδασκαλίας ὑπέρ τήν Ὀρθόδοξον. Ταῦτα δέ κατά σύμπτωσιν κατά τήν ἔναρξιν τοῦ Ἅ' Βαλκανικοῦ πολέμου.

(27) Μ. P. G. 30, 32. Βλέπε καί Π. I. Μπρατσιώτου, Τό Γενέσεως 26 ἐν τή Ὀρθοδόξω Ἐκκλησία, Ἀνάτυπον ἐκ τοῦ περιοδικοῦ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ τοῦ Οἰκουμ. Πατριαρχείου 1953.

(28) Παραδείγματος χάριν παρά Μ. Ἀθανασίω ἐν M. P. G. XXVI 1004, Ι. Χρυσοστόμω ἐν M. P. G. LIX 93 καί Κυρίλλω Ἀλεξ. ἐν M. P. G. LXXV 888.

(29) Ε. Β e n ζ, Die Ostkirche, 1952 σέλ. 239 ἐξ.

(30) Ο. Faller, Griechische Vergottung und christische Vergottlichung ἐν

τῷ Περιοδικω Gregorianum Τ. 6, 1925 σέλ. 405-435.

(31) E νθ. ἀνωτ.

(32) M.P.G. LXXIV σέλ. 785-788

 Ἀποστολική Διακονία